Hoe werd slavernij geregeld in het Visigotische en Ostrogotische recht?

In het Visigotische recht was de status van slaven niet eenvoudigweg als eigendom te beschouwen, maar kende het systeem verschillende juridische nuances. Slaven konden slechts gedeeltelijk eigendom uitoefenen, mits ze een "peculium" bezaten, een soort privébezit, maar ze hadden geen recht op volledige eigendom of zelfbeschikking. De bescherming van slaven onder het strafrecht is een bijzonder aspect van deze wetgeving. In de oudere Visigotische wetgeving werd letsel aan een slaaf gezien als schade aan eigendom of als een strafbaar feit, wat de eigenaar van de slaaf in staat stelde schadevergoeding te eisen afhankelijk van de ernst van het letsel. Dit systeem van schadevergoeding werd vervangen door het zogenaamde "compositio vulneris" in de zevende eeuw, onder leiding van Reccesvinth. Dit systeem wees slaven over het algemeen de helft van de waarde van een vrije man toe bij schadevergoedingen. Dit leidde tot een onderscheid tussen vrije mannen en slaven bij letselschade.

Bijvoorbeeld, als een vrije man een slaaf verwondde, moest hij slechts de helft van de vergoeding betalen die verschuldigd zou zijn bij schade aan een vrije man. Als een slaaf een vrije man verwondde, werd de schadevergoeding vastgesteld zoals bij een vrije man die een slaaf verwondde, maar daarnaast werd de slaaf gestraft met zeventig zweepslagen. Dit was een duidelijk voorbeeld van de sociale scheidslijn die het Visigotische recht hanteerde, waarbij lagere klassen zwaarder werden gestraft dan de hogere klassen.

De bepalingen van de Visigotische wet waren niet alleen van belang voor de strafrechtelijke gevolgen van misdaden begaan door slaven, maar ook voor de mate van bescherming die slaven genoten. Een belangrijke verandering was dat een slaaf die een ander schade toebracht, vaak zelf zwaar werd gestraft, maar de eigenaar van de slaaf moest vaak ook verantwoordelijkheid nemen en de schadevergoeding betalen. Als de eigenaar dit weigerde, werd de slaaf aan de benadeelde overgedragen.

Het Oost-Gotische recht kende een vergelijkbare benadering, zij het minder uitgesproken. Het Edictum Theoderici, dat de slavernijregels van de Ostrogoten regelde, maakte een terminologisch onderscheid tussen slaven (mancipia) en kolonisten (coloni), maar dit onderscheid had geen juridische betekenis. Zowel slaven als kolonisten werden op dezelfde manier behandeld. Dit wijst op een continuïteit van het Romeinse juridische systeem, waarin zowel slaven als kolonisten als "onvrij" werden beschouwd, hoewel een nominale scheiding tussen de twee groepen werd gehandhaafd. Dit was waarschijnlijk een poging om vast te houden aan de juridische taal van het oude Rome, hoewel het in de praktijk weinig verschil maakte.

In tegenstelling tot de Visigotische wetgeving, die de positie van slaven en kolonisten gedeeltelijk wijzigde, bleef de situatie van de slaven in het Edictum Theoderici grotendeels onveranderd ten opzichte van de laat-Romeinse wetgeving. Slaven werden nog steeds gezien als eigendom van hun meester, met strikte beperkingen op hun vermogen om rechten uit te oefenen zoals het dragen van wapens, het voeren van rechtszaken, of het aangaan van een huwelijk, dat beperkt was tot een "contubernium", een informele verbintenis.

Hoewel slaven in het Edictum niet in alle opzichten gelijk werden behandeld aan vrije mensen, kende het rechtstelsel wel een vorm van strafrechtelijke aansprakelijkheid voor misdaden begaan door slaven of kolonisten. Het idee van noxale aansprakelijkheid bleef bestaan, wat betekende dat de eigenaar van een slaaf verantwoordelijk werd gehouden voor de misdaden van zijn slaaf. Dit werd onder meer bevestigd door de bepaling dat een slaaf die een misdrijf beging, zoals diefstal, kon worden overgedragen aan de benadeelde partij voor bestraffing. Bij ernstigere misdrijven, zoals moord of brandstichting, zou de straf echter door de staat worden opgelegd.

Een bijzonder opmerkelijke bepaling in het Edictum Theoderici was dat een "curialis" of een "collegiatum" (termijnen voor bepaalde groepen mensen in het Romeinse rijk) na dertig jaar bezit ook als eigendom van een landheer konden worden beschouwd, op dezelfde manier als slaven. Dit reflects de juridisch verouderde maar persistente concepten van eigendom en bezittingen die in de vroege middeleeuwen voortleefden. In sommige gevallen werd zelfs het eigendom van mensen door tijdsverloop onbetwistbaar, wat werd geregeld door een lange termijnprescriptie.

Dit soort wetgeving toont aan hoe het recht de sociale verhoudingen tussen vrije mensen, slaven en kolonisten reguleerde, en hoe er een hiërarchisch systeem van straffen bestond op basis van de status van de betrokkenen. Het laat ook zien hoe het begrip van eigendom en aansprakelijkheid zich ontwikkelde, met name de manier waarop de rechten van slaven in het rechtssystemen werden begrepen en gehandhaafd.

De lezer moet zich bewust zijn van de bredere historische en sociale context waarin deze wetten werden gecreëerd. De verhouding tussen slaven en vrije mensen was in deze tijd bijzonder complex, waarbij juridische en sociale normen sterk verweven waren. Het recht van de slaven stond altijd in het teken van hun status als eigendom, maar er was tegelijkertijd een erkenning van hun menselijkheid, met name in de strafrechtelijke aansprakelijkheid die hen werd opgelegd. Het onderscheid tussen verschillende soorten onvrijen, zoals slaven en kolonisten, toont aan dat de sociale verhoudingen meer lagen hadden dan enkel die van eigendom. Dit biedt inzicht in hoe de vroege middeleeuwse samenlevingen probeerden om sociale orde te handhaven, zelfs als dat ten koste ging van de fundamentele rechten van de onvrije bevolkingsgroepen.

Waarom Verschillende Straffen voor Slaaf en Vrije Persoon in de Lex Salica?

De Lex Salica, een belangrijk document uit de vroege Middeleeuwen, biedt een gedetailleerde blik op het strafrecht van de Merovingen en de vroege Karolingen. De strafmaatregelen, zoals vastgelegd in de tekst, variëren afhankelijk van de status van de persoon: of men slaaf is, of vrije man. Dit onderscheid komt duidelijk naar voren in de hoofdstukken die de straf voor misdrijven zoals diefstal of de verkrachting van een slavin beschrijven. Wat opvalt is het feit dat de straffen voor vergelijkbare misdrijven sterk kunnen verschillen, afhankelijk van de sociale status van de dader. Dit roept vragen op over de interpretatie en toepassing van de wet.

In de oudste handschriften van de Lex Salica, bijvoorbeeld in de manuscripten A1–A3, wordt de straf voor de verkrachting van een slavin door een slaaf beschreven als 300 slagen of een betaling van 120 denarii. In de versie van A4, daarentegen, wordt alleen een betaling van 120 denarii genoemd. Deze discrepantie kan wijzen op een latere aanpassing van de tekst, waarbij de strafmaat in overeenstemming werd gebracht met andere bepalingen in de wet. De vraag die rijst, is waarom deze variaties bestaan, en of ze een reflectie zijn van een verschuiving in de interpretatie van de wet door de tijd heen.

Eckhardt’s toevoeging van titel 40.4, waarin de straf voor een slaaf die zich bekent voor zijn misdaad en een aantal slagen krijgt, wordt gecorrigeerd door betaling, is een ander voorbeeld van hoe straffen door de tijd heen veranderden. In plaats van 300 slagen, zoals oorspronkelijk was voorgeschreven, kan de slaaf de straf afkopen met 240 denarii of 6 solidi. Dit principe van afkoop wordt ook toegepast in andere delen van de Lex Salica, waarbij strafbare feiten door slaven en vrije mensen op vergelijkbare manieren behandeld worden, maar de straffen voor hen afhankelijk zijn van hun sociale status.

Het is opvallend hoe de teksten in de verschillende manuscripten variëren. Terwijl sommige handschriften, zoals A1, de oude vorm van de Lex Salica lijken te vertegenwoordigen met de straffen in honderden slagen, lijken latere versies de tekst aan te passen om het aantal slagen te verlagen of af te kopen. Dit suggereert niet alleen een evolutie in de wet, maar ook in de manier waarop misdrijven en straffen werden bekeken binnen de samenleving. Het herleiden van deze veranderingen kan ons inzicht geven in de sociale dynamiek van de vroege Middeleeuwen, waar slaven vaak het slachtoffer waren van striktere straffen dan vrije mensen.

Naast de juridische ontwikkelingen is het ook essentieel om te begrijpen hoe de handhaving van deze wetten plaatsvond. In een tijdperk waarin schriftelijke documenten vaak alleen in kloosters of bij de heersende klasse bewaard werden, is het niet altijd duidelijk hoe nauwkeurig deze wetten in de praktijk werden toegepast. Het is mogelijk dat lokale interpretaties van de wet ook speelden in hoe de straffen daadwerkelijk werden uitgevoerd.

Daarnaast is het belangrijk te realiseren dat de Lex Salica en de andere Merovingische wetboeken niet alleen de strafmaat voor misdrijven vastlegden, maar ook een manier boden om sociale ordening en hiërarchie te handhaven. De wet behandelde de vrije man en de slaaf niet gelijk: de straffen voor een slaaf konden variëren van een groter aantal slagen tot zelfs castratie of de eis van een betaling, terwijl voor vrije mensen de straffen vaak in geld werden omgezet. Dit reflecteerde niet alleen de waarde van de mensen, maar ook hun rechten en status binnen de samenleving.

Bovendien kunnen we ons afvragen of de aanwezigheid van corrupte of onduidelijke tekstversies, zoals blijkt uit de verschillende varianten van de strafmaat, duidt op bredere sociale of politieke veranderingen. Was er een opkomst van de merovingische macht die pogingen ondernam om de wet te verduidelijken en te harmoniseren voor de bredere samenleving? Of waren er conflicten tussen verschillende vertalingen en kopieën die deze inconsistenties veroorzaakten?

De Lex Salica was dus niet een statisch document, maar een dynamisch rechtsinstrument dat zich aanpaste aan de veranderende sociale realiteit. Dit blijkt uit de verschillende manieren waarop de straf voor slaven en vrije mensen werd aangepast door de tijd heen. Wat essentieel is voor de lezer, is de herkenning dat de Lex Salica niet alleen een juridische tekst is, maar ook een weerspiegeling van de sociale structuur van de vroege Merovingische samenleving. Het vertelt ons niet alleen over straf en recht, maar ook over de hiërarchieën en de verhoudingen tussen verschillende groepen binnen de samenleving.

Wat was de werkelijke bedoeling achter de militaire verplichtingen van de liber homines in het Karolingische rijk?

Bij het analyseren van de bepalingen die lijken te wijzen op een verminderde dienstplicht voor de vrije mannen, identificeerde Eckhard Müller-Mertens een toenemende dreiging voor de vrijheid en sociale status van de liberi homines. Timothy Reuter daarentegen beschouwt deze bepalingen als een intensivering van de verplichting om te dienen, die noodzakelijk was voor de verdediging van het vaderland – een intensivering die vanaf het begin van de negende eeuw dringend werd. Terwijl de adel en hun strijders enthousiast deelnamen aan de oorlogen van verovering, was deze zelfde adel niet geïnteresseerd in het verdedigen van het rijk, aangezien dit weinig perspectief bood op roem, eer en vooral buit. Dit verklaart waarom de keizer zich nu tot de liberi homines wendde.

In dit verband is het ook interessant om te vragen of de standaardgrootte van minstens drie tot vier mansen verwees naar eenvoudige voetstrijders of lichte cavaleristen. Er is echter geen aanwijzing in het Memoratorium van 805 of de Capitularia de Capitularia regum Francorum I (n. 17) die direct deze vraag beantwoordt. De wetgeving lijkt te suggereren dat de dienstplicht van de liberi homines in de loop der tijd werd aangepast aan de strategische behoeften van het rijk. Dit was geen eenvoudig uitstel van verplichtingen, maar eerder een manier om de militaire structuur te versterken door het mobiliseren van lagere sociale klassen voor de oorlogsinspanningen.

Het is waarschijnlijk dat Karel de Grote in feite verlichting bood voor de minder welvarende vrije Fransen, maar dit was enkel bedoeld om het voor hen gemakkelijker te maken zijn eisen te vervullen. De keizer zelf stond er immers op dat iedereen zich aan zijn bevelen onderwierp. Zo was het niet zozeer de bedoeling om de last van de arme vrije mannen te verlichten, maar eerder om zijn eigen gezag en militaire macht te handhaven.

In 805, tijdens een bijeenkomst in Thionville, stelde Karel de Grote de heribannus-boete in op de helft van het eigendom van een misdadiger. Müller-Mertens interpreteerde dit als een vermindering die noodzakelijk werd na een mislukte campagne tegen Bohemen. De werkelijke bezorgdheid van de keizer was echter niet om de belasting op de lagere klassen te verminderen, maar om zijn gezag te handhaven en onvoorwaardelijke gehoorzaamheid af te dwingen. In 811 werd deze boete verder uitgebreid met de bepaling dat iedereen die de boete niet betaalde zijn vrijheid zou verliezen. Dit was een drastische maatregel die niet bedoeld was als verlichting voor de arme boeren, maar eerder als een manier om onvoorwaardelijke gehoorzaamheid af te dwingen.

De bepalingen over de oprichting van militaire groepen moeten dan ook in dit licht worden gezien. Karel de Grote mag dan wel enige verlichting hebben geboden aan de minder welvarende vrije mannen, maar dit gebeurde alleen om het voor hen gemakkelijker te maken zijn eisen na te komen. Deze maatregelen hadden niets te maken met een ethisch of politiek gemotiveerde zorg voor de armen; ze waren vooral bedoeld om zijn macht te versterken en zijn militaire doelen te realiseren.

Het is belangrijk te begrijpen dat de liberi homines vaak niet alleen aan de koning, maar ook aan andere heren waren gebonden. Dit had invloed op hun verplichtingen, die veel breder waren dan alleen de keizerlijke dienstplicht. In veel gevallen bood het multilaterale systeem van verplichtingen de liberi homines enige ruimte om zich aan militaire dienst te onttrekken, hoewel dit zelden hun voorkeur had. De economische last van militaire dienst was immers enorm, vooral als ze herhaaldelijk werden gerekruteerd door hun lokale heer. Dit systeem bracht aanzienlijke belasting voor de individuele vrijen, die in veel gevallen de kosten van hun dienstplicht zelf moesten dragen. Wanneer dit vaker gebeurde dan toegestaan, creëerde dit extra druk op hun economische situatie.

De militaire verplichtingen van de liberi homines, zoals beschreven in de wetgeving van Karel de Grote, wijzen dus op een complex samenspel van sociale, politieke en economische factoren. Hoewel het lijkt alsof de keizer de lagere klassen enige verlichting bood, gebeurde dit uiteindelijk om zijn eigen militaire belangen en de handhaving van zijn gezag te waarborgen. In de praktijk zouden de meeste liberi homines waarschijnlijk hun verplichtingen nakomen om te voorkomen dat ze hun vrijheid verloren, maar ze zouden dit in de meeste gevallen liever vermijden, gezien de zware economische lasten en de onzekerheid die het met zich meebracht.