Oblężenie Azowa — bohaterska obrona Kozaków Dona (1637–1641)

Busałaj F. I.
Historia o azowskim oblężeniu przez Kozaków Donu

W 1637 roku, bez wiedzy i zgody cara Michała Fiodorowicza, który wówczas utrzymywał pokojowe stosunki z tureckim sułtanem Muradem, Kozacy Donu zdobyli miasto Azow. Aby wypędzić ich stamtąd, sułtan Murad (w Historii: Murat) zaczął przygotowania do wyprawy na Azow, ale zmarł w 1640 roku, a dopiero w maju 1641 roku jego następca Ibrahima I (w Historii: Obrahim, warianty: Abrahim, Brachim, Braim) ruszył pod Azow z armią liczącą 240 000 żołnierzy oraz setką sprzętu oblężniczego. W samym mieście znajdowało się 5367 mężczyzn i 800 kobiet, które należy uwzględnić, ponieważ również one gorliwie pomagały swoim mężom w obronie miasta. (Zgodnie z Historią także 5367 osób, patrz przypis 28.) Według innych źródeł, obleganych było 14 000 mężczyzn i 800 kobiet; biorąc pod uwagę możliwość przybycia Kozaków do Azowa z różnych stron, pamiętając o informacjach z Polski, że Ostranica i Gunia również ukrywali się w Azowie, i z pewnością nie byli sami, nie możemy zaprzeczyć drugiej wersji. Tak czy inaczej, obrońcy, z desperacką odwagą, odparli 24 ataki: żaden dezerter nie dotarł do obozu tureckiego, żaden jeńca, mimo najstraszniejszych tortur, nie wyjawił liczby obrońców Azowa. Straciwszy 20 000 ludzi, Turcy 26 września zaniechali oblężenia, prowadzonego nieudolnie z powodu braku wprawnych inżynierów, waśni między dowódcami oraz niedoboru zapasów wojennych i żywnościowych. Kozacy wysłali do Moskwy wieść o swoim zwycięstwie, ale jednocześnie prosili o pomoc, prosili, by car przyjął od nich Azow: „Jesteśmy nadzy, bosi i głodni - pisali oni: nie mamy prochu i ołowiu, z tego powodu wielu Kozaków chce się rozdzielić, a wielu jest rannych”. Car odpowiedział: „Za tę waszą służbę, radość, przedsiębiorczość i męstwo łaskawie was pochwałujemy. Piszecie, że teraz jesteście nadzy, bosi i głodni, zapasów nie ma, a wielu Kozaków chce się rozjść, a wielu jest rannych: i my, wielki car, wysłaliśmy do was 5000 rubli. A co pisaliście o mieście Azowie i żądaliście od nas rozkazu, to nakazaliśmy naszemu dworzaninowi i pisarzowi miasta Azowa przejrzeć, spisać i nanieść na mapę. A wy, atamani i Kozacy, kontynuujcie swoją służbę, cnotę, odwagę, męstwo, nie traćcie swojej honoru i sławy, stójcie twardo i niezachwianie za prawdziwą prawosławną wiarą chrześcijańską i za nami, wielkim carzem, jak dotąd, bądźcie niezawodni w naszej królewskiej łasce i zapomogi" (Sołowieow, Historia Rosji, IX, rozdz. 4).

Ogólny plan całego utworu jest następujący. Po krótkim wstępie (1) Historia zaczyna się od wykazu armii tureckiej (2-3) i opisu jej podejścia pod Azow (4); początkowo mamy negocjacje między tureckimi tłumaczami a Kozakami (5-13), następnie następuje opowieść o atakach na Azow i podkopach (14-21); w końcu Kozacy wyczerpali się w dwutygodniowej walce dziennej i nocnej z licznym wrogiem (22), zaczęli się przygotowywać do śmierci, żegnając się ze światem (23-24); wtedy, przy cudownej pomocy swoich świętych opiekunów (25), wypędzają oni siły tureckie z Azowa (26-27), sami opuszczają zniszczone i zrujnowane miasto i budują klasztor (28). Opowieść kończy się potępieniem wrogów i oddaniem chwały carowi Michałowi Fiodorowiczowi oraz Kozakom Donu (29).

Ta relacja przetrwała do naszych czasów w różnych redakcjach. Niektóre mają formę opowiadania historycznego, inne - jak ta przytoczona w tym tekście - formę relacji, choć obie te formy są nazwane Historią lub Gistorią. Ostatnie różnią się także czasem powstania i objętością. Niektóre są krótkie, inne szczegółowe; wśród krótkich niektóre zostały sporządzone wcześniej, inne później. Tutaj przyjęto tekst z dwóch rękopisów XVII wieku, w wersji szczegółowej, z pewnymi uzupełnieniami z redakcji krótkiej, jak to pokazano w przypisach (patrz 15, 16, 17, 25 i 28).
[1] Rok 7150, październik, 24 dnia przybyli do Moskwy do cara Michała Fiodorowicza, samodzierżcy całej Rosji, Kozacy Donu, ataman Naum Wasiliew oraz jasauł Fiedor Iwanow, a z nimi przybyło 24 Kozaków, którzy siedzieli w Azowie w obozie tureckim, i przynieśli sprawozdanie z oblężenia, które zostało przekazane w Moskwie do Departamentu Poselskiego, drukarzowi i dygnitarzowi Fiodorowi Fiodorowiczowi Lichałowowi, a w sprawozdaniu zapisano.