Hoe werden ziektes en geneeskunde in het oude Egypte begrepen en toegepast?

De studie van mummies en medische papyri, zoals de Ebers Papyrus, heeft veel onthuld over ziekten en behandelingen in het oude Egypte. De gemiddelde levensverwachting lag rond de midden dertig, vergelijkbaar met die van het Europa uit de achttiende eeuw. De bevolking kampte met aandoeningen als artrose, atherosclerose, polio, tuberculose, lepra, pokken, pest, malaria en oogaandoeningen zoals trachoom en staar. Specifiek oogheelkundige kennis was uitgebreid en gericht op het behandelen van ontstekingen en parasitaire infecties, met toepassingen van antimoon en kopersalzen. De cosmetische toepassing van kopersalzen en antimoon in de vorm van kohl diende niet alleen esthetische doelen, maar had ook een medicinale functie.

De medische organisatie in het oude Egypte was opvallend geavanceerd en gespecialiseerd. Herodotus beschreef een systeem waarin elke arts zich specialiseerde in één aandoening. Er bestonden specialisten voor ogen, hoofd, tanden, ingewanden en interne aandoeningen. Dit werd ondersteund door een uitgebreid team van verpleegkundigen, masseurs en vroedvrouwen. De geneeskunde werd streng gereguleerd door de heersende klasse, waarbij afwijkingen van vastgelegde methoden bestraft werden. Deze sociale en professionele structuur vertoont duidelijke parallellen met moderne biomedische organisatie, waarin specialisatie, standaardisering en staatssteun centrale elementen zijn.

In de afgelopen decennia heeft complementaire geneeskunde in veel delen van de wereld steeds meer aandacht gekregen. Praktijken die ooit als alternatief of marginaal werden beschouwd, zoals natuurgeneeskunde, kruidenbehandelingen en acupunctuur, hebben zich langzaam maar zeker een plaats verworven in de publieke discussies over gezondheid en geneeskunde. Er zijn zelfs universiteitsprogramma’s en erkende beroepsbeoefenaars ontstaan. Toch blijkt de acceptatie van deze benaderingen binnen de formele gezondheidszorg, met name in publieke ziekenhuizen, beperkt te blijven. De wetenschappelijke en medische wereld lijkt zich moeilijk te kunnen aanpassen aan het idee van een holistische benadering van geneeskunde, ondanks de toenemende hoeveelheid bewijs die de effectiviteit van natuurlijke en complementaire methoden ondersteunt.

Er is echter weinig bewijs dat het huidige systeem van gezondheidszorg deze benaderingen daadwerkelijk heeft omarmd. Ondanks de toename van het aantal opleidingen in natuurgeneeskunde en de zichtbaarheid van natuurlijke producten in supermarkten, blijven natuurgeneeskundigen en alternatieve therapeuten vaak buitengesloten van de grotere medische instellingen en beleidsontwikkelingen. Dit is vooral het geval in ziekenhuizen, waar de traditionele biomedische benaderingen de boventoon voeren. In de meeste ziekenhuizen zijn de diëtisten en voedingsdeskundigen bijvoorbeeld nog steeds volledig opgeleid in de conventionele geneeskunde en hebben natuurgeneeskundigen geen formele rol. De beleidsmakers in de gezondheidszorg blijven sterk afhankelijk van de gevestigde medische wetenschappen, zonder substantieel inbreng van complementaire geneeswijzen.

Hoewel biomedicine onmiskenbaar de dominante rol blijft spelen in de medische wereld, blijft het belangrijk om te erkennen dat de waarde van complementaire geneeswijzen niet in hun strijd tegen ziekten ligt, maar in hun vermogen om gezondheid te ondersteunen en te bevorderen. Veel van de therapieën en technieken die worden gebruikt in complementaire geneeskunde zijn subtieler van aard dan de dramatische benaderingen van biomedicine. Ze richten zich op het ondersteunen van de natuurlijke genezingsprocessen van het lichaam en zijn vaak gebaseerd op principes die diepgeworteld zijn in de geschiedenis en tradities van verschillende culturen. Deze benaderingen kunnen mogelijk een belangrijke aanvulling zijn op de conventionele geneeskunde, vooral wanneer het gaat om het bevorderen van welzijn en preventie.

Naast de therapieën die uit complementaire geneeskunde voortkomen, is het belangrijk om de bredere impact van een holistische benadering van gezondheid te overwegen. Het gaat niet alleen om de behandelingen die men kiest, maar om de manier waarop men in het algemeen naar gezondheid kijkt. De integratie van natuurlijke geneeskunde is ook een filosofische benadering die de nadruk legt op het belang van preventie, het behouden van een balans in het leven, en het in acht nemen van de psychologische en spirituele aspecten van het welzijn. Het idee dat lichaam en geest niet gescheiden zijn, maar onlosmakelijk met elkaar verbonden, is cruciaal voor het begrip van hoe holistische benaderingen kunnen bijdragen aan algeheel welzijn.

In 1959 schreef Dubos: "Door ziekte gelijk te stellen aan het effect van een precieze oorzaak – een microbiële indringer, een biochemische afwijking of mentale stress – leek de doctrine van specifieke etiologie de filosofische visie van gezondheid als evenwicht te ontkennen en de traditionele kunst van geneeskunde achterhaald te maken." Vreemd genoeg echter, lijken de vage en abstracte concepten, die door de Hippocratische doctrine van harmonie worden gesymboliseerd, nu opnieuw de wetenschappelijke arena binnen te dringen. Dubos' inzichten werden gevormd door de vele stromingen van medisch denken die door de geschiedenis heen hebben gevloeid. Hoewel hij volledig ondergedompeld was in de laboratoriumcultuur, liet hij zich nooit verleiden door het positivisme van de opkomende technocratische geneeskunde. Hij begreep dat de gezondheid van ontwikkelde samenlevingen waarschijnlijk meer had geprofiteerd van het werk van civiele en sanitaire ingenieurs in de negentiende eeuw dan van de behandelingen van de opkomende biomedische geneeskunde.

René Dubos was zelf een bekwame wetenschappelijke onderzoeker, maar hij bezat ook het inzicht van een sjamaan. Hij begreep onze essentie van verbondenheid met het leven en begreep de sociale, culturele en historische krachten die onze gezondheid en ons welzijn beïnvloeden, net zo diep als fysiologie en biochemie dat doen. In een gebaar dat de diepte van zijn visie en zijn toewijding aan holistische principes onthulde, schreef hij samen met Barbara Ward Only One Earth, een opmerkelijk document over een beschaving in grote problemen. Hierin bevestigde hij de kracht van niet-rationele krachten in de genezingspraktijken van alle culturen. Dubos waarschuwde voor de dwaasheid van het negeren of afwijzen van hun rol in genezing: "Ongeacht het niveau van culturele en economische ontwikkeling, hebben alle mensen door de geschiedenis heen en in verschillende delen van de wereld tegelijkertijd twee soorten geneeskunde beoefend. Enerzijds maakten ze gebruik van medicijnen, chirurgische ingrepen en voedingsregimes om traumatische ongelukken en bepaalde organische aandoeningen aan te pakken die ze gemakkelijk konden begrijpen. Anderzijds hebben ze praktijken ontwikkeld van een semi-mystieke of volledig religieuze aard, ontworpen om fysieke en mentale ziekten te genezen door het beïnvloeden van de geest van de patiënt. Deze niet-organische genezingspraktijken – zoals gezangen, gebeden, pelgrimstochten en dergelijke – worden vaak door buitenstaanders als irrationeel beschouwd, maar dragen vaak bij aan het herstel van de patiënt door hem onbewust te helpen de aangeboren mechanismen voor spontane zelfgenezing te mobiliseren die in alle levende wezens aanwezig zijn."

Hoewel René Dubos de medische blik verder uitbreidde dan specifieke etiologie en organische pathologie, was de Amerikaanse psychiater en medische docent George Engel eveneens bezig de grenzen van de formele wetenschappelijke geneeskunde te herzien. Engel was geboren in een cultured en intellectuele familie. Zijn oom, Emanuel Libman, was een gevestigde vooraanstaande figuur in de nieuwe biomedische geneeskunde. Hij had microbiologie gestudeerd in Europa in de late jaren 1800 en keerde terug naar New York, enthousiast over de waarden van laboratoriumgeneeskunde. Aangemoedigd door zijn oom begon Engel in de vroege jaren dertig microbiologie en chemie te studeren. Tijdens zijn eerste jaar medische studies aan Johns Hopkins in 1935, kreeg Engel de kans tijd door te brengen in het laboratorium van de Oekraïense bioloog Alexander Gurwitsch in Leningrad. In de jaren twintig had Gurwitsch de biophotonen ontdekt, zwakke elektromagnetische uitstralingen die samenhangen met levende processen. Ook ontwikkelde hij de theorie van het morfogenetische veld door eerdere studies in embryologie. Gurwitsch' ideeën bevonden zich aan de rand van het wetenschappelijke begrip en werden door veel biologen als ketters beschouwd, maar hebben onderzoekers in de energie-geneeskunde beïnvloed. Ze hebben ook het werk van de bioloog en parapsycholoog Rupert Sheldrake geïnspireerd. Engel's komst naar Leningrad viel samen met het begin van een internationale fysiologieconferentie en, vanwege zijn vloeiendheid in het Engels, kreeg hij de taak om vele vooraanstaande bezoekers naar Gurwitsch' laboratorium te verwelkomen. Toen Engel terugkeerde naar New York, zorgde zijn oom ervoor dat hij een positie kreeg als assistent van een forensisch patholoog, waarmee hij letterlijk honderden autopsieën uitvoerde. Engel kwam zo uit zijn medische studies met een buitengewone ervaring in de geneeskunde van zijn tijd. Gedurende de jaren veertig begonnen Engel's interesses steeds meer naar de psychiatrie te verschuiven. Tegen het begin van de jaren vijftig begon hij een breder ziekteconcept te formuleren dan datgene wat werd ingekaderd door de reductionistische en mechanistische modellen die de biomedische geneeskunde domineerden. Een decennium later verklaarde hij formeel dat ziekte veel meer was dan een eenvoudig biologisch fenomeen en dat gezondheid en ziekte beïnvloed worden door een breed scala aan met elkaar verbonden factoren. Hij veroordeelde het heersende mechanistische concept, dat het lichaam als een machine beschouwde en ziekte als een toestand die te wijten is aan een defect onderdeel.