Pojęcie informacji bywa często używane nieprecyzyjnie, a terminy związane z nią – zamiennie, jakby były synonimami, co wprowadza sporo zamieszania. Nawet popularne opracowania, jak nagrodzona książka Jamesa Gleicka „The Information: A History, A Theory, A Flood”, mimo wnikliwego opisu historii i współczesnych implikacji teorii informacji, pomijają kwestie związane z jej znaczeniem i użytecznością, traktując je jako zagadnienia drugorzędne. Tymczasem debaty filozoficzne na temat tych „dodatkowych” wymiarów informacji trwają od wieków, obejmując zagadnienia reprezentacji, teorii poznania, wartości czy celu. Od czasów Claude’a Shannona do tych dyskusji dołączyły również refleksje nad tym, jak jego formalna definicja informacji odnosi się do szerszych problemów filozoficznych.

Powszechne jest założenie, że informacja ma charakter fizyczny – przecież mózg i komputer to układy fizyczne, a przetwarzanie informacji to manipulacja sygnałami chemicznymi czy elektrycznymi. Rolf Landauer w 1961 roku podkreślił, że informacja jest fizyczna, a dowodem na to jest wzrost entropii związany z wymazywaniem informacji w pamięci komputerowej. Jednakże jest to specyficzny rodzaj „negatywnej” fizyczności, który nie tłumaczy w pełni, jak znaczenie informacji może wywoływać fizyczne skutki. Informacja bowiem posiada nie tylko strukturę (np. dane cyfrowe), ale także odniesienie do czegoś poza sobą i normatywne konsekwencje – czyli oceny, interpretacje, wartościowanie, które wydają się wykraczać poza samą fizyczność nośnika.

Właśnie ten rozdźwięk pomiędzy fizycznym nośnikiem informacji a jej znaczeniem oraz normatywnym charakterem jest kluczowy. To, co niesie informacja, wpływa na rzeczywistość w sposób, który nie wynika bezpośrednio z jej właściwości fizycznych. Przykładowo, tekst zapisany na papierze jest materialny, ale to znaczenie słów w tym tekście – interpretacja – wywołuje realne zmiany w świecie, na przykład społeczne lub kulturowe. Ta interpretacja jest procesem fizycznym, lecz niekoniecznie sprowadzalnym do prostej struktury danych.

Książka „Information in a Physical World” proponuje przewartościowanie klasycznego ujęcia informacji: to właśnie właściwości referencyjne i normatywne informacji są pierwotnym źródłem jej fizycznej efektywności, a strukturalne cechy nośnika informacji pozostają na dalszym planie. Zamiast skupiać się na samej informacji jako obiekcie fizycznym, autor przesuwa uwagę na proces interpretacji – fizyczny proces, który nadaje informacjom ich sprawczość. W ten sposób demistyfikuje się pozornie niematerialny charakter semiotycznej przyczynowości, pokazując ją jako efekt działania fizycznych mechanizmów interpretacyjnych.

Analiza ta obejmuje szerokie spektrum – od podstawowych procesów interpretacyjnych na poziomie chemii życia, po złożone systemy semiotyczne, jak myślenie symboliczne czy język. W efekcie ukazuje, że rozpatrywanie informacji w izolacji od interpretacji prowadzi do błędnego wniosku o jej „niefizyczności”. Informacja i jej znaczenie są nierozłączne z procesem interpretacyjnym, który stanowi podstawę ich wpływu na świat fizyczny.

Ponadto, refleksje te wnoszą istotne przesłanie dla dalszych badań i rozwoju nauki, szczególnie w dziedzinach takich jak biologia molekularna, neurokognitywistyka czy sztuczna inteligencja. Zrozumienie natury informacji i jej fizyczno-semiotycznego charakteru staje się kluczowe dla postępu w tych obszarach, oferując ramy teoretyczne do analizowania coraz bardziej złożonych systemów przetwarzania i interpretacji informacji.

Informacja, choć zakorzeniona w fizycznym świecie, nie jest wyłącznie jego fizycznym aspektem. To, co czyni ją istotną i sprawczą, to interakcja z procesami interpretacyjnymi – procesami, które integrują strukturę, odniesienie i normatywność, tworząc fenomen, którego nie da się sprowadzić do samej materii. Zrozumienie tego zjawiska wymaga interdyscyplinarnego podejścia, łączącego filozofię, nauki kognitywne, termodynamikę i semiotykę, co pozwala uchwycić pełnię natury informacji w świecie fizycznym.

Jak informacja może zakorzenić znaczenie w świecie fizycznym?

Promieniowanie gamma, wykryte przez teleskop kosmiczny Fermi, niesie w sobie informacje o gwiezdnym systemie oddalonym o miliardy lat świetlnych. Warstwy skalne na Ziemi, zawierające być może skamieniałości, przekazują szczegółowe dane o środowisku sprzed setek milionów lat. Podwójna helisa DNA koduje genetyczne informacje organizmu, a taniec pszczoły wskazuje miejsce, gdzie można znaleźć nektar. Dym unoszący się z wieży sygnalizuje żołnierzowi napaść, a indeks giełdowy odzwierciedla trendy rynkowe. Te przykłady jednoznacznie wskazują, że informacja jest naturalnym bytem we wszechświecie – wszechobecną i nieodłączną częścią rzeczywistości. Intuicyjnie rozumiemy, że informacja odnosi się do czegoś, jest „o czymś”. Istnieją również precyzyjne, formalne teorie, które pozwalają opisać i analizować informację – na przykład matematyczna teoria komunikacji Shannona czy algorytmiczna teoria Kolmogorowa. Obie te ramy znalazły szerokie zastosowanie w fizyce, biologii, naukach kognitywnych, inżynierii komunikacji i informatyce.

Fakt, że informacja wydaje się być naturalną kategorią, że zawsze odnosi się do czegoś i że można ją formalnie ująć, skłonił niektórych filozofów do potraktowania jej jako klucza do rozwiązania jednego z najtrwalszych problemów filozofii – problemu intencjonalności. Umysł i język mają tę unikalną cechę, że są „o czymś”. Stany mentalne i symbole językowe nawiązują intencjonalne relacje ze swoimi odniesieniami. Ta „o-czymś-bycie” (aboutness) jest trudne do wyjaśnienia z kilku powodów. Po pierwsze, stany mentalne czy symbole oczywiście nie są tymi rzeczami, do których się odnoszą. Kiedy widzę na półce lalkę Kaczora Donalda, mój umysł ją reprezentuje, ale sam stan mentalny nie jest tą lalką. Po drugie, stany mentalne mogą odnosić się do rzeczy, które już nie istnieją. Gdy wspominam wczorajszą kolację, mój umysł jest o niej mimo tego, że to wydarzenie minęło. Po trzecie, umysł może odnosić się do pojęć uniwersalnych, np. zdanie „Zwierzęta są organizmami żywymi” dotyczy pojęć uniwersalnych „zwierzę” i „organizm”. Po czwarte, stany mentalne mogą dotyczyć także bytów fikcyjnych. Zdanie „Król Małpa jest niski” przypisuje cechę postaci z klasycznej chińskiej powieści „Wędrówka na Zachód”, mimo że jest ona fikcyjna. Jednym z najważniejszych zadań filozofii umysłu i języka jest zrozumienie, w jaki sposób umysł ustanawia tę intencjonalność, jak stany mentalne nabywają swoje odniesienia i jak język zyskuje sens oraz znaczenie.

John Searle trafnie zauważa, że zasadniczym problemem jest przejście od fizyki do semantyki, czyli wyjaśnienie, jak zjawiska fizyczne mogą generować znaczenie i o czymś mówić. W tym kontekście informacja jawi się jako obiecujący punkt wyjścia, ponieważ jest zarówno zjawiskiem naturalnym, jak i niosącym treść o świecie. Jednak sama formalna analiza informacji nie wystarcza, ponieważ symboliczne reprezentacje muszą być powiązane z rzeczywistością, by mieć sens. Współczesne modele generatywnej sztucznej inteligencji, takie jak duże modele językowe, potrafią generować teksty o złożonej strukturze, argumenty czy dowody, co świadczy o istnieniu uniwersalnych regularności w relacjach symboli. Niemniej jednak brakuje im zdolności interpretacji tych symboli w odniesieniu do świata zewnętrznego. Relacje indeksyczne między symbolami a obiektami są tu zerowe – sieci symboli nie korelują z rzeczywistością, co ujawnia problem ugruntowania modeli w świecie fizycznym. To „problem modelowania świata” ujawnia granice obecnych technologii, a zarazem podkreśla znaczenie rozumienia informacji nie tylko jako formalnej struktury, lecz także jako fenomenu ontologicznie zakorzenionego w rzeczywistości.

Wiedza o tym, że informacja jest czymś więcej niż tylko abstrakcyjnym kodem, pozwala na głębsze zrozumienie natury znaczenia i intencjonalności. Oznacza to, że interpretacja informacji wymaga uwzględnienia kontekstu fizycznego i historycznego, w którym jest ona osadzona. Informacja sama w sobie nie istnieje w oderwaniu, lecz jest integralnie związana z procesami biologicznymi, kognitywnymi i społecznymi. Właśnie to powiązanie z rzeczywistością umożliwia umysłowi i językowi pełnienie ich funkcji „o-czymś-bycia”. Ponadto, rozważania na temat informacji otwierają nowe możliwości analizy zarówno naturalnych, jak i sztucznych systemów poznawczych, wskazując na konieczność dalszych badań nad mechanizmami ugruntowania znaczenia w świecie.

Jak zrozumieć przeszłość, patrząc na nią z przyszłości?
Jak bazy danych księgowych zapobiegają problemom z integralnością danych?
Jak estrogen wpływa na starzenie się i zdrowie kobiet?
Jak transformować równania pracy wirtualnej w analizie nieliniowej strukturalnej?