Deutsch
Francais
Nederlands
Svenska
Norsk
Dansk
Suomi
Espanol
Italiano
Portugues
Magyar
Polski
Cestina
Русский
In de hedendaagse politieke en maatschappelijke arena zien we een steeds grotere prevalentie van 'postwaarheid', een term die verwijst naar het creëren van alternatieve feiten en een vermenging van waarheid en leugens. Dit is niet slechts een recente ontwikkeling, maar eerder een dynamiek die zijn oorsprong vindt in verschillende historische processen, waarin bepaalde ideologieën en overtuigingen de ‘waarheid’ gingen controleren en manipuleren. Het is opvallend hoe sommige politieke leiders tegenwoordig zonder scrupules gebruikmaken van nepnieuws en alternatieve feiten, een strategie die bovendien wijdverspreid wordt geaccepteerd door hun achterban. Het lijkt alsof we collectief een grote misstap maken door deze valse waarheden als legitiem te beschouwen. Dit roept de vraag op waarom deze mechanismen keer op keer werken, ondanks de lessen uit het verleden.
Een belangrijk historisch perspectief in dit verband komt uit de religie. In veel religies, vooral monotheïstische tradities zoals het christendom en de islam, wordt van de gelovigen een volkomen onkritische acceptatie van de heilige teksten verwacht. Deze teksten worden gepresenteerd als de onfeilbare waarheid, die niet ter discussie mag worden gesteld, ongeacht tegenstrijdige bewijzen of kritische vragen. Faith, of geloof, wordt gepresenteerd als het fundament van religieuze overtuiging. Dit geloof doet vaak een beroep op absolute zekerheid, die niet verzoenbaar is met twijfel of alternatieve interpretaties. In zekere zin zou men kunnen zeggen dat religie zelf een vorm van postwaarheid vertegenwoordigt, waarin de overtuigingen zo diep verankerd zijn dat ze zelfs de realiteit zoals we die kennen overstijgen.
Het idee van geloof zonder ruimte voor twijfel is niet uniek voor religie. Het verschijnsel kan ook worden gezien in politieke ideologieën en andere sociale bewegingen. De onkritische aanvaarding van bepaalde ideeën, zelfs als deze op zichzelf een vervorming van de werkelijkheid zijn, heeft in de geschiedenis vaak geleid tot schade en ontwrichting. Het 'alternatieve feiten'-fenomeen is dus geen nieuw fenomeen, maar is ingebed in een bredere historische en ideologische context.
In de 21ste eeuw worden we geconfronteerd met een soortgelijke situatie, waarbij politieke leiders en andere publieke figuren de waarheid kunnen manipuleren om hun eigen agenda te bevorderen. Wat zorgwekkend is, is niet alleen het gemak waarmee dit gebeurt, maar ook de bereidheid van het publiek om deze alternatieve waarheden te accepteren. Er is een breuk ontstaan tussen de waarheid die we kennen op basis van empirisch bewijs en de ‘waarheden’ die ons worden gepresenteerd door invloedrijke figuren en media.
Als we deze dynamiek serieus willen begrijpen, moeten we ons ook realiseren dat de geschiedenis van postwaarheid zich niet alleen in de moderne tijd afspeelt. Het verleden biedt tal van voorbeelden van systemen van overtuigingen waarin de waarheid werd gecontroleerd, vervormd of zelfs verzonnen om bepaalde ideologische doelen te dienen. De protocollen van de oudsten van Zion, bijvoorbeeld, zijn een bekend voorbeeld van een valse tekst die, hoewel lang ontmaskerd, in het verleden als 'waarheid' werd gepromoot en enorme politieke en sociale gevolgen had. Hetzelfde geldt voor het gebruik van propaganda in verschillende totalitaire regimes, die het idee van de waarheid gebruikten als een instrument om de massa’s te manipuleren.
Toch is er reden tot bezorgdheid, want dit fenomeen is niet slechts een theoretisch probleem. Het is een realiteit die onze democratische systemen kan ondermijnen. De dreiging van een democratische recessie, zoals beschreven door Larry Diamond, is geen ondenkbaar scenario. Het is juist het onkritische en apathische gedrag van de publieke opinie die het mogelijk maakt dat alternatieve feiten, nepnieuws en postwaarheid zich wijd kunnen verspreiden.
Wat is er nodig om een democratische crisis te voorkomen? De eerste stap is het erkennen van het probleem en het begrijpen van de mechanismen die ten grondslag liggen aan postwaarheid. We moeten kritisch leren denken, ons eigen beoordelingsvermogen aanscherpen en niet blindelings volgen wat ons wordt verteld, zelfs als het uit de mond van invloedrijke figuren komt. Het is essentieel om de historische context van dergelijke fenomenen te begrijpen en te beseffen dat dit niet de eerste keer is dat de waarheid op deze manier wordt vervormd voor politieke doeleinden. Wat nu gebeurt, is slechts een voortzetting van oude tactieken in een nieuwe verpakking.
In dit verband is het belangrijk dat we als samenleving actief werken aan het bevorderen van mediawijsheid en het stimuleren van kritische discussie. Het is niet voldoende om alleen de gevolgen van postwaarheid te bekritiseren; we moeten ook actief manieren zoeken om alternatieve feiten en nepnieuws te bestrijden, door de waarde van feiten en objectieve waarheid te herwaarderen in het publieke debat.
Hoe kunnen we de 'post-truth' cultuur effectief tegenwerken?
In de afgelopen jaren is er een alarmerende verschuiving in de manier waarop we nieuws consumeren, waarbij feiten vaak worden vervangen door mening, manipulatie en vervormde realiteit. Dit fenomeen, dat bekend staat als de post-truth cultuur, wordt gekarakteriseerd door de prevalentie van alternatieve feiten, nepnieuws en de algehele afname van geloofwaardigheid in traditionele nieuwsbronnen. De invloed van sociale media heeft deze situatie alleen maar verergerd, waarbij misleidende informatie zich snel verspreidt en de perceptie van waarheid steeds moeilijker te onderscheiden is.
Dit probleem is niet nieuw. In de afgelopen decennia hebben we gezien hoe andere campagnes gericht op gedragsverandering succesvoller werden door een breed publiek bewust te maken van schadelijke praktijken. Denk bijvoorbeeld aan de anti-rookcampagnes, die binnen enkele jaren de rookcultuur in openbare ruimtes drastisch veranderden. Dit toont aan dat gedragsverandering mogelijk is wanneer er voldoende educatieve inspanning wordt geleverd. Evenzo kan het creëren van een gezond wantrouwen jegens online informatie dezelfde impact hebben. Hoewel het probleem van nepnieuws waarschijnlijk nooit volledig zal verdwijnen, kan het creëren van bewustzijn over de onbetrouwbaarheid van sommige online bronnen helpen om de schadelijke gevolgen van post-truth te verminderen.
Het is van cruciaal belang dat de bevolking in het algemeen wordt aangemoedigd om kritisch na te denken over het nieuws dat ze consumeren. Dit betekent niet dat we in cynisme moeten vervallen, maar dat we moeten leren onderscheid te maken tussen betrouwbare en onbetrouwbare bronnen. Net zoals we roken als schadelijk hebben leren beschouwen, moeten we het niet in twijfel trekken dat bepaalde informatie die via sociale media wordt verspreid schadelijk kan zijn voor onze democratie en samenleving.
Dit is geen eenvoudig proces. De anonimiteit die sociale media biedt, heeft geleid tot een cultuur van ongestrafte bedreigingen en haatzaaien. Dreigementen, zoals doodsbedreigingen, worden vaak gebruikt als een manier om politieke tegenstanders in de mond te snoeren. Het idee dat vrijheid van meningsuiting zou moeten gelden voor zulke bedreigingen is absurd en gevaarlijk. In een democratische samenleving moeten we ons verzetten tegen zulke misbruiken van vrijheid van meningsuiting en erop toezien dat platformen zoals sociale media striktere regels hanteren om dit soort gedrag te voorkomen.
Het is belangrijk om te begrijpen dat er geen snelle oplossing bestaat voor het post-truth probleem. Het zal een geleidelijk proces zijn waarbij kleine stappen een grote verandering kunnen bewerkstelligen. Dit vereist dat we, als samenleving, actief bijdragen aan het verminderen van de schade die door nepnieuws wordt veroorzaakt. Iedere individuele stap telt, of het nu gaat om het ontwikkelen van meer scepticisme, het kritisch analyseren van nieuws, of het steunen van initiatieven die pleiten voor strengere regelgeving in de media. De democratie kan niet functioneren zonder waarheidsgetrouwe informatie, en het is de verantwoordelijkheid van ieder van ons om die waarheid te beschermen, zelfs als het niet altijd absoluut zeker of volledig eenduidig is.
De opkomst van de post-truth cultuur kan deels worden verklaard door de toenemende desillusie in de politiek, vooral onder de brede lagen van de bevolking. De politieke omgeving heeft zich gepolariseerd, en in plaats van op feiten gebaseerde debatten, lijkt het nu te draaien om ideologie en vijandigheid. Dit is duidelijk zichtbaar in de manier waarop populistische leiders, zoals Donald Trump, vaak gebruik maken van alternatieve feiten om hun politieke agenda te ondersteunen. Dit gevaarlijke fenomeen dreigt de fundamenten van de liberale democratie aan te tasten.
Naast de gevaren van nepnieuws en manipulatie is er een diepere uitdaging: het verlies van vertrouwen in objectieve waarheid zelf. Wanneer mensen beginnen te geloven dat waarheid relatief is, en dat het allemaal een kwestie van persoonlijke voorkeur is, wordt het steeds moeilijker om gemeenschappelijke grond te vinden. Het creëren van een samenleving waarin feiten nog steeds als basis voor ons collectief begrip van de werkelijkheid worden beschouwd, is essentieel voor de toekomst van onze democratie. Dit is een taak die alle niveaus van de samenleving betreft, van onderwijs tot de politiek, en van de media tot de dagelijkse burger.
De post-truth cultuur is een historische ontwikkeling die sterk is versterkt door de wereldwijde connectiviteit van sociale media. Het stelt mensen in staat om hun eigen versie van de werkelijkheid te creëren, gebaseerd op voorkeuren en vooroordelen in plaats van feiten. Dit heeft geleid tot een cultuur waarin het moeilijk is om objectieve waarheid te onderscheiden van subjectieve opinie. We bevinden ons in een informatie-overload, waarin het steeds lastiger wordt om te bepalen welke bronnen betrouwbaar zijn en welke niet.
In deze nieuwe realiteit moeten we alert blijven en waakzaam zijn tegen de verleiding om alles voor waar aan te nemen. Alleen door kritisch te blijven ten opzichte van de informatie die we ontvangen, kunnen we de schadelijke effecten van post-truth effectief tegengaan. Dit is de enige manier om de democratie te beschermen tegen de gevaren van manipulatie en misleiding die zo vaak de boventoon voeren in onze huidige politieke en maatschappelijke klimaat.