Dlaczego wierzymy w teorie spiskowe: Analiza i niebezpieczeństwa nowego konspiracjonizmu

Zdarzenia o znaczeniu światowym mogą wynikać z działań pojedynczych osób lub niewielkiej grupy anonimowych jednostek. Efekt (zniszczenie World Trade Center i atak na Pentagon 11 września) oraz przyczyna (dwudziestu kilku nieznanych sprawców) wydają się zupełnie nieproporcjonalne, tak bardzo, że trudno uwierzyć, że jedno wynika z drugiego. W związku z tym, zgodnie z teorią spiskową, rząd USA musiałby być zamieszany w upadek wież World Trade Center, podobnie jak rząd miałby być współwinny zabójstwa JFK — lub, jeśli nie rząd USA, to KGB, mafia lub Fidel Castro na Kubie. Wspólne dla tych wyjaśnień jest założenie, że istotność i proporcjonalność zdarzeń wyjaśniające zjawiska takie jak teorie spiskowe czynią je „znacznie bardziej spójnymi niż rzeczywistość, ponieważ nie pozostawiają miejsca na błędy, niepowodzenia czy niejasności.” Tak więc, wynik tej logiki to spójność kosztem prawdy.

To zjawisko jest szczególnie widoczne w odniesieniu do teorii spiskowych, które stają się bardziej popularne, gdy partie polityczne przejmują władzę. Na przykład, radio Glenn'a Becka, które promowało oskarżenia o lewicowe spiski, było popularne, gdy Demokratów rządzili w 2008 roku, a program został odwołany, gdy Republikanie odzyskali władzę w 2010 roku. Takie obserwacje sugerują, że konspiracjonizm jest zjawiskiem, które pojawia się po obu stronach politycznej sceny, a także, że prawdziwa korekta dezinformacji często prowadzi do wzrostu przekonań, które wcześniej były uznawane za błędne. To zjawisko potwierdzenia uprzedzeń sprawia, że łatwiej jest pogłębiać przekonania wbrew dowodom, niż je zmieniać. Na przykład, insynuacja Trumpa, że Obama zlecił podsłuchiwanie jego telefonu w Trump Tower, wciąż pozostaje w obiegu, mimo że Departament Sprawiedliwości w 2017 roku stwierdził, że to totalna fikcja.

Kiedy analizujemy ogólne podejście do konspiracjonizmu, warto zwrócić uwagę, że nie zachodzi równość w tym, co obecnie obserwujemy w polityce. Nowoczesny konspiracjonizm nie pochodzi jedynie z marginesów politycznych, ale również od osób sprawujących władzę — jak Trump. Jest to zjawisko, które charakteryzuje się innymi zaburzeniami poznawczymi, które wykraczają poza klasyczne teorie spiskowe. Jego niebezpieczeństwo tkwi w szczególnym rodzaju „tribalizmu” (plemienności), który sprawia, że w przypadku nowych teorii spiskowych, uwaga nie jest już skierowana na poszukiwanie dowodów, ale na samą chęć uznania teorii za prawdziwą. W tym przypadku to nie dowody, ale publiczne przyznanie się do danej teorii, nawet bez konkretnych dowodów, staje się najważniejsze. Kiedy Trump twierdził, że Obama mógł mieć podsłuchane jego rozmowy, nie musiał przedstawiać żadnych dowodów na swoje twierdzenie. Dla jego zwolenników ważne było tylko to, że „mogło to się zdarzyć”. To podejście do prawdy, które opiera się na tym, że „może być prawdziwe, więc wystarczy”, prowadzi do obniżenia standardów weryfikacji faktów. W tym kontekście, choć wciąż trudno znaleźć dowody, odpowiedzi na takie twierdzenia często opierają się na poczuciu zagrożenia lub nienawiści do przeciwnika politycznego.

Jak partie polityczne kształtują demokrację reprezentatywną?

Demokracja, w swojej formalnej definicji, to system, w którym dwie lub więcej partii konkurują o głosy wyborców w wolnych i uczciwych wyborach. Partie i partyjność są jednak często obiektem krytyki, a czasami i wrogości. Choć nie zawsze przyjmuje to formę skrajnych oskarżeń o spiski, obecna tendencja do przedstawiania partii politycznych jako nielegalnych czy nawet niebezpiecznych, zagrażających systemowi, stanowi poważne zagrożenie dla demokracji. Warto dostrzec, że delegitymizowanie partii jako elementów politycznego spisku jest atakiem na same fundamenty systemu demokratycznego.

Partie polityczne pełnią nieocenioną rolę w kształtowaniu systemu reprezentacyjnego. Bez nich demokracja staje się formą radykalnego populizmu, w którym to „jedyny prawdziwy lud” staje za liderem, bez pośredników. Populizm, który z natury jest antypluralistyczny, nie toleruje obecności partii politycznych. Partie, z kolei, są instytucjonalnym wyrazem i gwarantem pluralizmu politycznego. Łączą one naturalny pluralizm społeczeństwa—kościoły, kluby, organizacje interesów, stowarzyszenia obywatelskie—z formalnymi instytucjami rządu. Partie łączą kandydatów i ich programy z lojalnościami i interesami obywateli, a ich rola w polityce jest obustronna: partie przybliżają obywatelom działania rządu narodowego, umożliwiając im pełniejsze uczestnictwo w demokratycznym procesie.

Istnieje także wyraźny związek między partyjnością a wysokim poziomem uczestnictwa wyborczego. Partie nie tylko pełnią funkcję praktyczną, jak wybór kandydatów, formowanie większości czy organizowanie parlamentu, ale przede wszystkim są odpowiedzialne za tłumaczenie pluralizmu społeczeństwa na zorganizowany konflikt polityczny. Partie nie są jedynie odzwierciedleniem istniejących w społeczeństwie sporów i konfliktów—wręcz przeciwnie, to one organizują ten konflikt, rysując granice podziałów i kształtując system, który porządkuje polityczne decyzje i konflikty.

W tym sensie, partie tworzą polityczny konflikt. Tworzą one system rywalizacji, który „inscenizuje bitwę”. Zgodnie z teorią Maurice’a Duvergera, partie mają rolę kreatywną, przekładając pluralizm na politykę. Partie „krystalizują, koagulują, syntetyzują, wygładzają i formują” – te metafory pokazują, jak partie polityczne działają na rzecz organizacji politycznych konfliktów. W polityce codziennej, mimo że nie dostrzega się zazwyczaj tej kreatywności, jest ona niezbędna do funkcjonowania demokracji. To partie czynią demokrację rzeczywistą.

Z drugiej strony, tradycyjna krytyka partii jest częściowo uzasadniona: partie rzeczywiście wyzwalają podziały w polityce. Z jednej strony dążą do zjednoczenia obywateli w koalicjach rządzących, z drugiej—tworzą i zaostrzają podziały. Polityczna lojalność, czyli partyjność, opiera się na uznaniu pluralizmu i politycznej rywalizacji, nie traktując konfliktu jako czegoś, co należy przezwyciężyć. Co więcej, partie, choć starają się przemawiać do szerokiego kręgu obywateli, nigdy nie roszczą sobie prawa do reprezentowania „wszystkich”.

Ostatnie tendencje w polityce, zwłaszcza w kontekście popierania spiskowych teorii, pokazują, jak łatwo można delegitymizować partie polityczne, przedstawiając je jako zagrożenie dla systemu. Nowi „konspiratorzy” twierdzą, że stoją na straży „prawdziwej” Ameryki, a opozycja staje się dla nich wrogiem. Tego rodzaju narracja prowadzi do podważania legitymacji partii politycznych, co ma głęboki wpływ na funkcjonowanie demokracji. Można zauważyć, że politycy zaczynają nazywać swoich przeciwników „nie-amerykańskimi”, „zdradzieckimi”, co ma na celu nie tylko delegitymizowanie opozycji, ale także całkowite wykluczenie ich z przestrzeni politycznej.

Kluczowe jest, by rozumieć, że proces delegitymizacji partii politycznych nie jest czymś, co dzieje się z dnia na dzień, ale raczej postępującym procesem, który, choć może być dostrzegany przez nielicznych, stopniowo zagraża całemu systemowi demokracji. Partie polityczne są nie tylko organizacjami rywalizującymi o władzę, ale także niezbędnym elementem w kształtowaniu i utrzymaniu systemu demokratycznego, w którym różnorodność poglądów, idei i interesów ma swoje miejsce w ramach instytucji politycznych.

Dlaczego konspiracjonizm stanowi zagrożenie dla demokracji?

Konspiracjonizm to zjawisko, które nie tylko kwestionuje polityczne normy, ale także podważa podstawy demokratycznego ładu. Jego wpływ wykracza daleko poza proste twierdzenia dotyczące spisków, dotykając centralnych elementów, które zapewniają funkcjonowanie demokratycznego państwa. Jako fenomen społeczno-polityczny, konspiracjonizm rozciąga swoje macki na instytucje, które tradycyjnie pełnią rolę strażników prawdy i sprawiedliwości, takie jak partie polityczne, wolna prasa czy środowiska naukowe. Warto zatem przyjrzeć się, jakie mechanizmy napędzają ten ruch i dlaczego stanowi on tak poważne zagrożenie dla zdrowia demokracji.

Konspiracjonizm nie ogranicza się do prostych teorii spiskowych, które można by uznać za margines polityczny. Mimo że niektóre z nich, jak twierdzenia o fałszowaniu lądowania na Księżycu czy „aktorskie” inscenizacje tragedii, takich jak masakra w Sander Hook, mogą wydawać się oderwane od głównego nurtu politycznego, to jednak nie jest to pełny obraz problemu. Współczesny konspiracjonizm, który ma korzenie głównie w ekstremalnych kręgach konserwatywnych, idzie o krok dalej, atakując same fundamenty demokracji.

Podstawowym celem współczesnych konspiratorów stają się partie polityczne, a zwłaszcza obozy polityczne, które odgrywają kluczową rolę w demokratycznym systemie. Zjawisko to nie jest ograniczone do jednostkowych oskarżeń, lecz obejmuje całe procesy polityczne, które mają na celu dezintegrację normalnej działalności politycznej. Zamiast normalnej rywalizacji politycznej, mamy do czynienia z atakiem na zasadę opozycji jako takiej. Każdy proces polityczny zostaje oskarżony o oszustwo, manipulację, a sam wybór woli narodu zaczyna być traktowany jako nielegalny, fałszywy, bądź nieautentyczny.

Drugim, równie istotnym celem ataków są instytucje wytwarzające wiedzę i opinię publiczną. Wolna prasa, niezależne ośrodki badawcze oraz eksperci w dziedzinach takich jak zdrowie publiczne, edukacja, czy nauki społeczne stają się obiektami ataków. Współczesny konspiracjonizm nie tylko oskarża te instytucje o stronniczość, ale podważa ich samą wiarygodność. Jest to atak na całą sferę produkcji wiedzy, która nie tylko dostarcza obywatelom niezbędnych informacji, ale również służy jako strażnik prawdy i obiektywizmu.

Reakcją na to zjawisko jest dezintegracja mechanizmów, które do tej pory zapewniały sprawiedliwość i transparentność. Konspiracjonizm, który wywodzi się z radykalnych środowisk politycznych, staje się narzędziem destrukcji tych elementów, które pozwalały na funkcjonowanie debaty publicznej w warunkach pluralizmu. Jego celem nie jest jedynie zablokowanie rządów określonej grupy politycznej, ale całkowita delegitymizacja systemu demokratycznego, by uczynić go niezdolnym do podejmowania jakichkolwiek spójnych działań.

Warto zwrócić uwagę, że konspiracjonizm wcale nie jest przejawem ideologicznej walki o konkretne wartości. Jego celem nie jest budowanie nowego porządku politycznego, lecz zniszczenie istniejącego. Zamiast oferować alternatywę, konspiracjoniści odrzucają wszystkie dostępne mechanizmy decyzyjne, podważając zarówno tradycję, jak i progresywne zmiany w społeczeństwie. Ich głównym celem jest delegitymizacja wszelkiej władzy publicznej, co sprawia, że społeczeństwo staje się podatne na chaos i niepewność.

W kontekście tego wszystkiego, warto zauważyć, że konspiracjonizm w swoim działaniu jest zjawiskiem kumulacyjnym. Każda kolejna teoria spiskowa, nawet jeśli dotyczy tylko jednego polityka lub jednej decyzji, ma wpływ na postrzeganą wiarygodność całego systemu politycznego. Mimo że wielu konspiratorów koncentruje się na politycznych rywalach lub na jednym, wybranym wydarzeniu, w ostateczności wszystkie te działania prowadzą do podważenia legitymacji instytucji władzy i sprawiedliwości.

Jest to zagrożenie szczególnie niebezpieczne w dzisiejszym świecie, gdzie polityka i media mają ogromny wpływ na opinię publiczną. Konspiracjonizm nie jest jedynie przejawem desperacji przegranych, ale coraz częściej stał się narzędziem osób, które, choć są u władzy, decydują się na używanie tego typu taktyk w celu utrzymania kontroli. Zamiast stabilizować sytuację polityczną, konspiracjonizm staje się katalizatorem nowych podziałów, które prowadzą do coraz większej polaryzacji społeczeństwa.

Dlaczego walka o prawdę stała się walką o przyszłość klimatu?

ExxonMobil oraz inne korporacje przemysłu paliw kopalnych przez dekady świadomie kształtowały debatę publiczną na temat zmian klimatycznych, tworząc starannie zaplanowane kampanie dezinformacyjne. W 1997 roku prezes Exxonu publicznie twierdził, że „Ziemia jest dziś chłodniejsza niż dwadzieścia lat temu” – stwierdzenie jawnie sprzeczne z naukowymi ustaleniami. Nie wynikało to z ignorancji, lecz z kalkulacji ekonomicznej. Firmy te obawiały się tzw. „stranded assets” – zasobów ropy i gazu, które w przypadku ograniczenia wydobycia straciłyby wartość. Aby bronić swojej rentowności, próbowały zniekształcać obraz zagrożenia i tworzyć wrażenie, że konsensus naukowy nie istnieje.

Korporacyjne kampanie dezinformacyjne korzystają z autorytetu nauki, jednocześnie go podważając. Konserwatywni miliarderzy i aktywiści zakładają własne instytuty badawcze, think tanki i wydawnictwa – takie jak Cato Institute, Heartland Institute, Competitive Enterprise Institute czy Hoover Institution – produkując „alternatywne fakty”. Badanie z 2013 roku wykazało, że aż 83% publikacji zaprzeczających zmianom klimatycznym jest powiązanych z tego rodzaju ośrodkami. W ten sposób wytwarzana jest nie tyle alternatywna interpretacja, co równoległa rzeczywistość – pseudonaukowy ekosystem mający rywalizować z faktyczną wiedzą.

Jednocześnie narasta nowy nurt denializmu – spiskowy, całkowicie odrzucający ekspertyzę. Celem tego nurtu nie jest już przekonanie decydentów czy regulatorów, lecz systematyczna destrukcja autorytetu wiedzy specjalistycznej jako takiej. Zmiany klimatyczne stają się tu tylko jednym z frontów szerszej wojny z faktami. Efekt jest dwojaki: po pierwsze, spiskowe narracje legitymizują radykalizację przekazu korporacyjnego; po drugie, zmieniają język polityki, w której coraz częściej słychać formuły w rodzaju „nie jestem naukowcem” – wytrychy pozwalające uniknąć odpowiedzialności za decyzje.

Skutki tej zorganizowanej ofensywy są namacalne. Wprowadzono „reguły knebla” uniemożliwiające armii amerykańskiej branie pod uwagę danych klimatycznych przy planowaniu strategicznym, mimo że już raport Pentagonu z 2003 roku wskazywał podnoszenie się poziomu mórz i pustynnienie jako zagrożenia bezpieczeństwa narodowego. W 2014 roku Departament Obrony uznał konflikty klimatyczne za wyzwanie strategiczne bliskiej przyszłości, lecz 216 członków Kongresu poparło poprawkę blokującą uwzględnianie tego problemu. Z misji Narodowej Administracji Oceanicznej i Atmosferycznej usunięto samo słowo „klimat”. Agencje odpowiedzialne za gromadzenie danych są systematycznie pozbawiane funduszy – administracja Trumpa zapowiedziała defundację satelitów i boi oceanicznych monitorujących zmiany klimatu. Jak trafnie ujął to Bill McKibben: „Nie tylko zamierzamy ignorować rosnące dowody, zamierzamy przestać je zbierać”.

Atak na naukę klimatyczną jest częścią szerszej erozji wiedzy specjalistycznej. Konsekwencją jest osłabienie zdolności państwa do przeciwdziałania globalnym zagrożeniom – od masowego wymierania gatunków po destrukcję siedlisk ludzkich. Denializm spiskowy służy dziś konkretnym interesom korporacyjnym, ale jednocześnie degraduje proces decyzyjny w całym aparacie państwowym. Nie chodzi już tylko o politykę klimatyczną, lecz o fundamentalne podważanie polityki opartej na faktach.

Jak nowe teorie spiskowe zagrażają demokracji i społecznemu zrozumieniu rzeczywistości?

Historia dostarcza wielu przykładów upadku demokracji w wyniku rosnącej nieufności wobec instytucji, a także erozji moralnych podstaw ustroju konstytucyjnego. Nowy konspiracjonizm podważa zaufanie do podstawowych organów państwa, takich jak sądy, media, organy ścigania czy instytucje wyborcze, które są niezbędne dla funkcjonowania demokracji. To właśnie delegitymizacja tych instytucji prowadzi do osłabienia systemu, ponieważ podważane są zasady praworządności, równości wobec prawa i niezależności władzy.

To, co wyróżnia nowy konspiracjonizm, to nie tylko jego rozprzestrzenianie się w przestrzeni publicznej, ale również jego wpływ na sposób, w jaki społeczeństwo postrzega rzeczywistość polityczną. Narracje spiskowe tworzą alternatywne fakty, które często są wzajemnie sprzeczne, a mimo to znajdują swoich zwolenników. Przykłady takie jak fałszywe twierdzenia o sfałszowanych wyborach, próbach wprowadzenia stanu wojennego czy fałszywych oskarżeniach wobec politycznych przeciwników, powodują stan zbiorowej dezorientacji. W efekcie ludzie nie potrafią się porozumieć nawet na poziomie podstawowych faktów, a podziały polityczne przeradzają się w głębokie przepaści epistemiczne, gdzie zanikają wspólne podstawy poznawcze.

Zanik wspólnego pola rozumienia rzeczywistości jest zagrożeniem dla samej egzystencji politycznej wspólnoty. Choć demokracja formalnie może dalej funkcjonować, staje się ona systemem fasadowym, w którym dialog polityczny jest utrudniony, a ludzie tracą orientację w tym, co jest prawdziwe, a co fałszywe. Dezorientacja ta przejawia się zarówno na poziomie społecznym, jak i indywidualnym – wzbudza lęk, frustrację oraz poczucie bezsilności wobec chaosu informacyjnego i politycznego.

Delegitymizacja towarzysząca nowemu konspiracjonizmowi prowadzi również do umniejszania roli ekspertów i mediów, które są określane mianem „wrogów ludu” lub narzędzi globalnych elit. Taki język i działania polityków nie tylko odbierają społeczeństwu zaufanie do rzetelnej wiedzy, lecz także osłabiają instytucje demokratyczne, czyniąc je bezradnymi wobec kryzysów. W konsekwencji nawet podstawowe funkcje rządu mogą zostać sparaliżowane, co otwiera drogę do dalszej erozji systemu politycznego.

Warto zwrócić uwagę, że nowy konspiracjonizm nie jest fenomenem wyłącznie amerykańskim. Jego symptomy pojawiają się już w innych demokracjach na świecie i istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że wraz z rozwojem nowych technologii komunikacyjnych oraz osłabieniem tradycyjnych mechanizmów kontrolnych, zjawisko to będzie się nasilać. To zjawisko jest zatem globalnym wyzwaniem, które wymaga głębokiej refleksji nad mechanizmami ochrony demokracji oraz nad tym, jak utrzymać wspólne pole poznawcze niezbędne do konstruktywnego dialogu i współistnienia.

Warto pamiętać, że demokracja nie jest jedynie zestawem formalnych procedur, lecz także kulturą polityczną opartą na wzajemnym szacunku i zaufaniu do instytucji oraz do siebie nawzajem jako uczestników wspólnego życia publicznego. Utrzymanie i odbudowa tych fundamentów wymaga świadomej pracy, która obejmuje edukację obywatelską, rozwijanie krytycznego myślenia oraz wspieranie mediów niezależnych i profesjonalnych. W obliczu nowych zagrożeń konieczne jest także zrozumienie mechanizmów rozprzestrzeniania się fałszywych informacji oraz aktywne przeciwdziałanie ich wpływom na społeczeństwo.