Czy sprawiedliwość jest ślepa? Analiza alegorii Justitii i jej kontekstu historycznego

Alegoria sprawiedliwości, przedstawiana w postaci Justitii, zawsze wywoływała ambiwalentne uczucia wobec tego, czym powinna być prawdziwa sprawiedliwość. Uosobienie cnoty, wyrażającej równocześnie surowość, majestat i bezwzględność, stało się symbolem moralnego porządku. Zgodnie z opisem zawartym w dziele Gregora Reicha, Justitia jest jednocześnie uosobieniem sprawiedliwości, mądrości oraz religijnej czystości. W rękach trzyma dwa przedmioty: księgę prawa, symbolizującą wiedzę, i miecz, który pełni funkcję narzędzia karzącego. Siedzi na tronie, a jej wzrok jest skupiony na dalekiej przestrzeni, wpatrując się w coś, czego nie mogą dostrzec ludzkie oczy – najczystszej mądrości. Jednak jej wzrok, mimo swojej powagi, jest nieobecny wobec tego, co dzieje się za jej plecami.

Za jej postacią rozgrywają się dwie dramatyczne historie: wyrok Salomona i sprawiedliwość Trajana. Obie opowieści, mimo że wyłaniają się z różnych tradycji kulturowych, łączą się w jednym – w ukazaniu sprawiedliwości, która wychodzi poza surowe prawo i uznaje wartość moralną działań. W historii Salomona sprawiedliwość zostaje zastosowana w mądry sposób, w wyniku czego wyjawia się prawda o dwóch kobietach walczących o dziecko. Salomon, proponując rozwiązanie, które początkowo wydaje się brutalne, jednak ostatecznie prowadzi do sprawiedliwości, pokazuje, jak wyrok może sięgnąć głębiej niż jedynie formalne przepisy prawa.

Obie opowieści, które wyłaniają się zza postaci Justitii, przywołują obraz sprawiedliwości, która nie jest jedynie ślepą siłą prawa. Wzrok samej Justitii, mimo iż pełen majestatu, jest jakby skierowany w stronę czegoś, co jest niedostępne dla zwykłego śmiertelnika – w stronę metafizycznej prawdy, która nie jest dostrzegalna gołym okiem, lecz jedynie dostępna dla umysłu i ducha. Z jednej strony mamy obraz osoby, która posiada pełnię władzy, a z drugiej – przekonanie, że prawdziwa sprawiedliwość nie powinna być ograniczona tylko do czynów, ale również do etycznego osądu.

A jednak, w tej alegorii, Justitia pozostaje odwrócona od dwóch ważnych obrazów, które rozgrywają się w tle – historii Salomona i Trajana, które stanowią konkretne przykłady sprawiedliwości w praktyce. Zatem, co by się stało, gdyby Justitia rzeczywiście spojrzała w kierunku tych scen? Możliwe, że dostrzegłaby, że prawdziwa sprawiedliwość nie jest jedynie zastosowaniem liter prawa, ale również zrozumieniem ludzkiej natury, empatii i mądrości. Właśnie te cechy czynią sprawiedliwość prawdziwie skuteczną – nie tylko w sensie formalnym, ale i moralnym.

Warto dodać, że zarówno opowieść o Salomonie, jak i o Trajanie, były szeroko rozpowszechniane w kulturze wczesno nowożytnej Europy, stanowiąc przykłady doskonałego wymiaru sprawiedliwości. Są one nie tylko przykładami literackimi, ale również miały ogromny wpływ na myślenie o roli władcy jako sędziego. Działały na wyobraźnię ludzi, którzy w tych historiach widzieli nie tylko obraz doskonałej sprawiedliwości, ale także władcy, który powinien stać ponad prawem, stosując je nie w sposób bezduszny, ale z uwzględnieniem ludzkiej sytuacji.

Kluczowym aspektem w interpretacji tych opowieści jest zrozumienie, że sprawiedliwość nie jest jedynie formalnym zastosowaniem norm prawnych, ale powinna obejmować również elementy empatii, zrozumienia i troski o dobro wspólne. Prawdziwa sprawiedliwość wymaga umiejętności patrzenia na sytuację nie tylko przez pryzmat prawa, ale także przez pryzmat moralności i człowieczeństwa.

Jak sprawiedliwość i mądrość kształtują procesy sądowe w historii

W kontekście tej biblijnej historii, Salomon jest przedstawiany nie tylko jako władca, ale jako postać, która zdobywa wiedzę i mądrość nie poprzez objawienie, ale poprzez ostrożne i rozważne obserwowanie emocji innych. Kiedy Salomon wyciąga wnioski z wyrazu twarzy i postawy matki, nie oczekuje nadprzyrodzonego objawienia, ale polega na ludzkiej zdolności dostrzegania prawdy poprzez subtelne znaki. To właśnie mądrość i umiejętność obserwacji stanowią klucz do sprawiedliwości – sądzenie na podstawie wiedzy, a nie emocji.

Salomon w tej historii staje się przykładem "sprawiedliwości przez wiedzę", gdzie wyrok nie jest oparty na prostym egzekwowaniu prawa, ale na zdolności rozumienia i odczytywania dowodów, które mogą być ukryte w ludzkich emocjach. To podejście, w którym miecz, choć początkowo zapowiadający brutalne wykonanie wyroku, staje się narzędziem do odkrywania prawdy, a nie przemocy. W kontekście teatralności sądowego dramatu, miecz staje się tylko przedmiotem symbolizującym to, co widzowie, a więc i sędziowie, mogą jedynie wyobrażać – prawdę.

Symbolika miecza w tym kontekście nie jest jednoznaczna. Miecz może stać się narzędziem prawdy, odwracając tradycyjne rozumienie sprawiedliwości, oparte na przemocy. W sztukach przedstawiających Salomona, miecz zmienia się z przedmiotu przemocnej egzekucji w narzędzie do ukazania prawdy, do odkrywania emocji, które pozostają ukryte pod powierzchnią. To właśnie w tej subtelnej wymianie ról miecz staje się instrumentem wiedzy.

Z kolei obraz Justitii, na którym jej miecz pozostaje w ręku, ale pełni zupełnie inną rolę, niż pierwotnie byśmy się spodziewali, staje się również symbolem tej samej idei. Jej miecz staje się narzędziem symbolizującym władzę, którą można używać do ujawniania prawdy, a nie tylko do wykonywania sprawiedliwości w sensie fizycznym. Takie przedstawienie Salomona, który w swoim wyroku opiera się na wiedzy zdobytej przez emocjonalną obserwację, jest bardzo istotne. Wyrok nie zależy od tego, co powiedzą strony sporu, ale od tego, jak sędzia umie czytać niewypowiedziane emocje i gesty.

Historia Salomona uczy, że nie każda prawda jest od razu widoczna na powierzchni. Złożoność ludzkich emocji i inteligentne użycie ich jako narzędzia do rozstrzygania sporów stanowi istotny element procesu sądowego. Wzrok sędziego nie jest neutralny. To nie tylko patrzenie na fakty, ale także na to, co kryje się za nimi – emocje, motywy, ukryte intencje, które są tak samo ważne jak sama prawda przedstawiona w dowodach.

Jest to również związane z problemem prawdy w kontekście religijnym i moralnym. Wczesne interpretacje tej historii, jak na przykład te zawarte w średniowiecznych Bibliach, przedstawiają Salomona nie tylko jako mędrca, ale jako osobę, która swoim wyrokiem ujawnia prawdę o religii i o tym, co jest dobre, a co złe. Prawda jest tu rozumiana jako coś, co może zostać odsłonięte tylko przez odpowiednią interpretację, co przypomina ewangeliczne przesłanie o tym, że prawda jest objawiona tym, którzy potrafią ją dostrzec.

Należy zwrócić uwagę, że w przedstawieniach tej historii, jak i w interpretacjach, które ją towarzyszą, emocje – takie jak litość matki – odgrywają kluczową rolę. Każdy gest, każda mina, każda zewnętrzna reakcja staje się potężnym narzędziem w rękach sędziego, który potrafi dostrzec w niej prawdę. To, co na pierwszy rzut oka wydaje się być jedynie zewnętrzną ekspresją, w rzeczywistości staje się kluczem do odkrycia rzeczywistego stanu rzeczy.

Jak powieść ukazuje napięcie między jednostką a społeczeństwem?

Jeśli formy literackie pozwalają na precyzyjną etyczną i emocjonalną analizę życia oraz jego wyborów „w najwyższej złożoności”, to narracja powieściowa niemal zawsze skupia się na relacjach protagonisty ze społeczeństwem, w którym rozwija się jako jednostka. Jak zauważyła George Eliot, „nie ma życia prywatnego, które nie byłoby determinowane przez szersze życie publiczne”. Każda niemal powieść wymaga starannego wyważenia między wolnością jednostki a dobrem wspólnoty, na które indywidualna autonomia czasem musi zostać poświęcona.

Krytyk Joseph Slaughter podkreślił, jak centralne dla prawa człowieka i powieści jest napięcie między potrzebami jednostki i zbiorowości. W swoim kluczowym dziele „Human Rights, Inc.” zauważa, że gatunek powieści i liberalny dyskurs praw człowieka nie są jedynie przypadkowo powiązane – są wzajemnie się napędzającymi fikcjami, które tworzą obraz ludzkiej osobowości i wyobrażenia właściwych relacji między jednostką a społeczeństwem. Prawo praw człowieka zawiera bowiem implicitną wolność do kształtowania własnej opowieści o życiu, a opisany przez prawo typ osoby to w istocie homo narrans – człowiek opowiadający swoją historię.

Powieść, zwłaszcza Bildungsroman, uwidacznia nierówności wyobrażenia egalitarnego oraz jednocześnie normalizuje opowieść o uzyskaniu praw, będąc najważniejszą technologią literacką, w której społecznie wykluczeni formułują pozytywne żądania włączenia do systemu praw i obowiązków. W tym ujęciu przestrzeń literacka pełni funkcję quasi-prawną – wybrany protagonista, jako przedstawiciel społecznej mniejszości, reprezentuje interesy szerszej grupy, a czytelnik, dzięki sympatycznej identyfikacji, uczy się pogodzenia różnic klasowych i płciowych.

Siła tego modelu zależy od politycznej skuteczności wywołanej sympatii wobec reprezentatywnego bohatera. Powieść staje się zatem rodzajem zbiorowego powództwa, zgłaszającego roszczenia na rzecz wspólnoty, o ile potrafi wykazać swój interes w rezultacie tych działań. Jednakże, jak zauważa Slaughter, powieść ilustruje procesy społecznej inkorporacji tylko wtedy, gdy wybrany protagonista odbiega od normy w sposób dość umiarkowany – jego marginesowość jest „modelowa”, możliwa do przezwyciężenia przez odpowiednią socjalizację i przyswojenie form akceptowanych przez burżuazyjną publiczność.

Taka umiarkowana marginesowość jest szczególnie widoczna w powieściach społecznych epoki wiktoriańskiej, gdzie bohaterowie z klasy robotniczej demonstrują biegłość w czytaniu i mowie, podczas gdy postaci drugoplanowe mówią dialektem. Przykład powieści „Jane Eyre” Charlotte Brontë ukazuje granice roszczeń prawnych w Anglii. Bohaterka odrzuca przekonania o godności zależnej od płci czy statusu społecznego, głosząc raczej, że godność jest cechą wrodzoną każdego człowieka – niezależną od uwarunkowań zewnętrznych.

Powieści takie jak „Jane Eyre” pełniły istotną funkcję polityczną, wzmacniając poczucie wspólnotowego interesu narodowego wśród czytelników pozbawionych jeszcze formalnych praw wyborczych. Literacka przestrzeń stawała się rodzajem para-parlamentu, w którym społeczne wykluczenie nie było ostateczne, lecz wskazywało na możliwość przyszłego obywatelstwa. Choć nie wiadomo, czy literatura rzeczywiście katalizowała społeczne zmiany, czy raczej uśmierzała społeczne napięcia, to jednak jej przedstawienie równości pozostaje niedoskonałe.

Realistyczna powieść, choć sugeruje, że każdy bohater może być potencjalnym protagonistą, jednocześnie koncentruje się na jednostce z wnętrzem, podczas gdy pozostałe postaci są spłaszczone. Ten asymetryczny model odzwierciedla rozwijającą się logikę praw człowieka w warunkach silnej nierówności ekonomicznej i społecznej.

Ważne jest zrozumienie, że powieść jako gatunek jest ściśle osadzona w historycznym kontekście rozwoju sfery publicznej i rozszerzania praw wyborczych. To, jak bohaterowie są reprezentowani i jak ich historie wpisują się w społeczne narracje, odzwierciedla i zarazem kształtuje ówczesne możliwości polityczne i społeczne. Warto także dostrzec, że pomimo krytycznego potencjału powieści, jej zdolność do rzeczywistego wyzwalania jednostki jest ograniczona przez utrwalone struktury społecznej hierarchii i norm, co stanowi wyzwanie dla współczesnego czytelnika próbującego rozumieć mechanizmy inkluzji i wykluczenia.

Czy prawo i literatura są nierozłączne? O roli fikcji w rozumieniu ludzkiego działania

W obliczu nieskończonej szczegółowości ludzkich działań prawo wymaga fikcji w postaci wnioskowania, które pozwala na wyobrażenie sobie, jak nieobecny prawodawca rozstrzygnąłby dany przypadek, gdyby był obecny, albo jak mógłby sformułować prawo, biorąc pod uwagę konkretne okoliczności. To wnioskowanie, sięgające do tradycji Arystotelesa, Kwintyliana czy Sidneya, stanowi rdzeń prawnej poetyki — bez fikcji nie ma prawdziwego prawa.

Wbrew twierdzeniu W. H. Audena, który stwierdził, że „poezja niczego nie powoduje”, klasycy i ich nowożytni następcy widzą w poezji formę działania, choć o odmiennym charakterze niż prawo. Prawo, jako twór mający moc egzekwowania kar, budzi strach i posłuszeństwo. Poezja, również sztucznie stworzona, wywołuje miłość do cnoty, zachęca do moralnej przemiany. Oba te byty, mimo tej różnicy, nie są celem samym w sobie. Są narzędziami do wywoływania efektów — podobnie jak siodło służy stworzeniu jeźdźca, który z kolei tworzy żołnierza.

Ważne jest, aby czytelnik zrozumiał, że fikcja w prawie nie jest jedynie umowną grą, lecz koniecznym narzędziem interpretacyjnym, które umożliwia zastosowanie prawa do nieprzewidywalnych i szczególnych sytuacji. To właśnie dzięki niej prawo może być elastyczne, reagować na wyjątkowe przypadki i nadawać sens złożonym ludzkim zachowaniom. Jednocześnie literatura, choć nie grozi karą, ma potencjał wywoływania głębokich emocji i refleksji, które kształtują etyczne postawy i społeczne normy.

Ponadto istotne jest zrozumienie, że zarówno prawo, jak i literatura, poprzez swoje formy i funkcje, stanowią fundamentalne elementy kultury, które wpływają na nasze rozumienie tożsamości i relacji społecznych. Prawo tworzy ramy porządku i norm, podczas gdy literatura eksploruje niuanse ludzkiej kondycji i możliwości interpretacyjnych. Ta wzajemna zależność i napięcie między nimi jest nieodłącznym aspektem ludzkiego doświadczenia, wpływającym na to, jak tworzymy, rozumiemy i oceniamy nasze działania.