Hoe de Energieovergang Zuid-Oost Azië Beïnvloedt: Geopolitieke Dynamiek en Investeringen

De energietransitie in Zuidoost-Azië is geen eenvoudig proces, gezien de geostrategische belangen en economische krachten die ermee gepaard gaan. Deze regio, strategisch gelegen tussen de Indische en de Stille Oceaan, speelt een cruciale rol in de wereldwijde energiestromen. De Straat van Malakka, als een belangrijke oliehandelsdoorvoer, is een vitaal knooppunt voor de wereldwijde energietoevoer, wat de geopolitieke dynamiek in de regio extra complex maakt. Enerzijds zijn er de groeiende zorgen over klimaatverandering en de noodzaak voor duurzame energiebronnen; anderzijds is de economische afhankelijkheid van fossiele brandstoffen sterk verweven met nationale belangen.

Zuid-Oost Azië kent een verscheidenheid aan benaderingen van de energietransitie, die vaak beïnvloed worden door zowel interne als externe krachten. De afgelopen jaren hebben landen in de regio aanzienlijke stappen gezet om hun energievoorziening te verduurzamen, met een groeiende focus op hernieuwbare energiebronnen. Landen zoals Laos, dat zich steeds meer positioneert als de "batterij van Zuid-Oost Azië" door zijn enorme waterkrachtcapaciteiten, spelen een sleutelrol in deze transitie. De aanzienlijke investeringen in infrastructuur voor hernieuwbare energie, ondersteund door externe landen zoals China, wijzen op een verschuiving in de geopolitieke krachten binnen de regio.

De samenwerking tussen China en Zuidoost-Aziatische landen, vooral op het gebied van energie-infrastructuur, is een ander aspect van deze dynamiek. Met de Belt and Road Initiative (BRI) heeft China niet alleen zijn invloed vergroot, maar ook zijn controle over belangrijke energiebronnen en -netwerken versterkt. Dit heeft aanzienlijke implicaties voor de energiezekerheid van de regio, aangezien Chinese investeringen vaak gepaard gaan met strategische belangen. In landen als Laos en Myanmar zien we dat de controle over de energie-infrastructuur steeds meer in handen komt van Chinese bedrijven, wat de geopolitieke verhoudingen binnen de regio verder beïnvloedt.

Een ander belangrijk aspect van de energieovergang in Zuid-Oost Azië is de invloed van de Europese Unie en andere wereldspelers, zoals de Verenigde Staten. De EU heeft bijvoorbeeld zijn eigen emissiehandelssysteem geïntroduceerd, wat van invloed is op de handelsrelaties tussen de EU en ASEAN-landen. Dit systeem heeft gevolgen voor de energie- en industrie-sectoren in de regio, aangezien landen zich moeten aanpassen aan strengere milieu- en klimaatnormen. De handelsrelaties tussen de EU en ASEAN worden hierdoor steeds meer gekarakteriseerd door duurzame energiepraktijken, die landen in Zuid-Oost Azië moeten omarmen om hun positie op de wereldmarkt te behouden.

Investeringen in hernieuwbare energiebronnen nemen in de regio toe. De groei van zonne-energiecapaciteiten in landen zoals Maleisië en Vietnam biedt niet alleen economische voordelen, maar helpt ook bij het verminderen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. Tegelijkertijd zorgen de snelgroeiende vraag naar energie en de technologische vooruitgang op het gebied van energieopslag voor verdere complexiteit in de transitie. De verschuiving naar elektrische voertuigen in landen als Singapore toont de inzet van de regio om duurzamere energiebronnen te integreren in het dagelijks leven van haar burgers.

Een ander belangrijk element is de rol van de energietransitie in het bevorderen van regionale samenwerking en het versterken van de ASEAN-eenheid. Het ASEAN Economisch Gemeenschapsplan 2025 benadrukt de noodzaak voor gezamenlijke initiatieven in de energiesector, waarin de onderlinge afhankelijkheid van de landen centraal staat. Dit zal niet alleen bijdragen aan het realiseren van de energietransitie, maar ook de stabiliteit in de regio bevorderen door het versterken van de regionale handel en samenwerking.

De uitdagingen van de energietransitie in Zuid-Oost Azië zijn echter niet te onderschatten. De regio staat voor de moeilijke taak om de energiemix te diversifiëren, terwijl tegelijkertijd het economische groeimodel behouden blijft. De afhankelijkheid van fossiele brandstoffen blijft hoog, en de verschuiving naar hernieuwbare energie vereist enorme investeringen in zowel technologie als infrastructuur. Dit proces wordt verder bemoeilijkt door politieke onzekerheid, zoals te zien is in de verschillende benaderingen van de energietransitie in landen als Myanmar en Laos, waar politieke instabiliteit en economische moeilijkheden de implementatie van duurzame energieprojecten vertragen.

Wat de regio verder bemoeilijkt, is de mate van diversiteit in de nationale benaderingen van energieproductie en -verbruik. De grote variëteit in de politieke, economische en sociale omstandigheden betekent dat er geen universele oplossing is voor de energieovergang in Zuidoost-Azië. Elk land moet zijn eigen pad vinden om zowel zijn binnenlandse energiebehoeften te vervullen als zijn bijdrage te leveren aan de mondiale klimaatdoelen. Dit kan variëren van de implementatie van waterkracht- en zonne-energieprojecten tot het bevorderen van energie-efficiëntie en het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen in de industrie.

Het is daarom belangrijk te beseffen dat de geopolitieke dynamiek van de energietransitie in Zuid-Oost Azië niet alleen betrekking heeft op de technologische vooruitgang, maar ook op de strategische keuzes die landen maken in hun relatie tot andere wereldmachten. Terwijl de regio zich richt op de verduurzaming van haar energievoorziening, blijft ze geconfronteerd met de complexiteit van politieke en economische belangen die de transitie sturen.

Wat drijft de hernieuwbare energie-geopolitiek in Latijns-Amerika?

Populisme in de Verenigde Staten wordt gekarakteriseerd door een nationalistische houding die globalisering verwerpt en dus de opening naar wereldmarkten afwijst. In tegenstelling tot dit standpunt hanteren andere landen in Latijns-Amerika een veel opener beleid en bieden ze omgevingen die buitenlandse investeringen aantrekken, vooral in de wind- en zonne-energiesector. Gedurende de periode van 2014 tot 2018 ontvingen Mexico, Brazilië, Chili en Argentinië 70% van de totale investeringen in de regio. Ook Colombia, El Salvador en de Dominicaanse Republiek beginnen steeds meer buitenlandse investeringen aan te trekken dankzij nieuwe regelgevingskaders. Volgens het BloombergNEF’s Climatoscope 2020 stonden tien van de top 25 aantrekkelijkste opkomende markten voor investeringen in schone energie in Latijns-Amerika: Chili (eerste), Brazilië (derde), Colombia (tiende), de Dominicaanse Republiek (zestiende), Argentinië (zeventiende), Guatemala (twintigste) en El Salvador (vierentwintigste). Niettemin stonden sommige landen in 2020 veel lager in de ranglijst dan in 2019, door het omkeren van beleid, zoals in Argentinië, Peru, Panama, Uruguay en vooral Mexico, waar de ranglijst zakte van 24 naar 51. In andere landen, ondanks relatief gunstige omstandigheden, staan hernieuwbare energieën voor aanzienlijke beleidsbelemmeringen, zoals in sommige ALBA-landen, zoals Bolivia, maar de slechtste situatie wordt ervaren door Cuba en Venezuela, die beide een diepe energiecrisis doormaken. De grootste achterblijvers in het Climatoscope-rapport zijn Paraguay (102e), Bolivia (76e), Ecuador (73e) en Mexico (51e).

Een aanvullende beleidsdrijver voor de inzet van hernieuwbare energie is de regelmatige actualisatie van de Nationally Determined Contributions (NDC's) die landen die partij zijn bij het Klimaatakkoord elke vijf jaar moeten indienen. De toezeggingen van landen moeten steeds ambitieuzere ontkoolingsdoelen bevatten, zoals te zien is in de laatste ronde van NDC's in verschillende landen van de regio Latijns-Amerika en het Caribisch gebied. NDC’s in Latijns-Amerika hebben onmiskenbaar bijgedragen aan de implementatie van hernieuwbare energie (Edwards & Lázaro-Touza, 2016).

De geopolitieke energie-landschap van Latijns-Amerika, gezien door de lens van hernieuwbare energieën, wordt grotendeels gedomineerd door de rol van de zogenaamde "as-landen" die regionale hegemonie nastreven, voornamelijk Brazilië en Mexico. Deze twee landen vormen de belangrijkste geopolitieke assen in de regio. Het eerste aspunt is Zuid-Amerika rondom Brazilië, dat wordt beschouwd als een regionale macht met wereldwijde ambities, terwijl landen zoals Argentinië, Chili, Mexico en Venezuela als secundaire regionale machten worden gezien. Mexico, hoewel het minder internationaal actief is dan Brazilië, vormt de tweede geopolitieke as, met invloeden die zich uitstrekken van Noord-Amerika tot de Stille Oceaan, en probeert een Meso-Amerikaanse ruimte te bevorderen die ook Centraal-Amerika en het Caribisch gebied omvat. De derde as bestaat uit de overblijfselen van het ALBA-systeem, waarin Venezuela, Bolivia, Nicaragua en Cuba een nauwe samenwerking aangaan, hoewel de economische en energiecrises in Venezuela de regionale invloed van dit blok sterk hebben verminderd. Behalve Nicaragua hebben deze landen weinig hernieuwbare energiepotentieel.

Toch blijven er belangrijke geopolitieke drijfveren voor de inzet van hernieuwbare energie in de regio, voornamelijk het verbeteren van de energiezekerheid en het bevorderen van (functionele) regionale integratie door middel van schone energie. Energiezekerheid biedt een sterke rationale voor het ontwikkelen van hernieuwbare energie, aangezien deze de energiekwetsbaarheid vermindert, de diversificatie van de energiemix vergroot en de afhankelijkheid van importen verlaagt. Het meest energie-afhankelijke land in de regio is Chili, dat ook de meest geavanceerde staat is in het bevorderen van hernieuwbare energie. De grootste verandering in energiezekerheid als gevolg van hernieuwbare energie zou worden ervaren door landen met een hoge afhankelijkheid van geïmporteerde fossiele bronnen (zoals Chili en Jamaica), gevolgd door landen die voornamelijk afhankelijk zijn van één bron van energie (zoals waterkracht in Costa Rica, Colombia en Peru). De diversificatie van het energiesysteem met binnenlandse middelen zou het ook veerkrachtiger maken voor lokale en externe schokken.

Hoewel het idee van regionale integratie voor hernieuwbare energie optimistisch klinkt, bieden de coronacrisis en de bredere duurzaamheidsagenda nieuwe kansen voor samenwerking in de hernieuwbare energiesector op korte en middellange termijn. De Latijns-Amerikaanse Energieorganisatie (OLADE) heeft een ad-hoc verdrag voorgesteld voor elektriciteitsintegratie en bevordering van hernieuwbare energie, met financiering en technische ondersteuning van internationale en regionale organisaties. Dit verdrag zou een verbintenis tot elektriciteitsintegratie binnen een bepaalde termijn omvatten, waarna alleen hernieuwbare elektriciteitscentrales zouden worden gebouwd.

Het effect van de inzet van hernieuwbare energie op de geopolitiek van Latijns-Amerika wordt al besproken in de ranglijst van geopolitieke winnaars en verliezers van de energietransitie door Øverland et al. (2019). In deze ranglijst worden Chili, Brazilië, Argentinië, Costa Rica, Uruguay en Paraguay aangeduid als de verwachte winnaars, terwijl landen zoals Mexico, Peru, Honduras, Guatemala en Nicaragua in meer ambivalente, tussentijdse posities verkeren. De duidelijkste verliezers zijn Venezuela, Ecuador, Bolivia, Colombia en Cuba. Deze conclusies komen overeen met de resultaten van een elite-enquête in tien Latijns-Amerikaanse landen over de geopolitieke verschuivingen die hernieuwbare energieën met zich meebrengen (FGV-ELKA, 2019).

Als we kijken naar de specifieke hernieuwbare energie-infrastructuren die invloed hebben op de geopolitiek van Latijns-Amerika, dan biedt waterkracht een goed startpunt. Hoewel de spanningen rondom grensoverschrijdende hernieuwbare energiebronnen over het algemeen gematigd zijn in Latijns-Amerika, bieden de lessen van waterkracht over de geopolitiek van elektriciteitsintegratie belangrijke inzichten. Het beheer van grensoverschrijdende dammen en transnationale stroomgebieden voor waterkrachtdoeleinden is het belangrijkste geval van regionale samenwerking in hernieuwbare energie, en biedt daarmee de eerste mogelijkheden voor geopolitieke samenwerking in de regio.