Waarom werd de hookah ooit als een kunstvorm en luxeobject beschouwd?

De hookah, of waterpijp, werd in het hof van Akbar geïntroduceerd niet slechts als een rookinstrument, maar als een object van prestige, ceremonie en esthetiek. Terwijl Akbar zelf niet rookte, verspreidde de gewoonte zich snel onder de hovelingen, waarbij de hookah werd verheven tot een symbool van verfijning en comfort. De introductie van tabak in India leidde tot een culturele assimilatie waarin Perzische gebruiken een diepe invloed uitoefenden. Hookah-roken werd niet alleen gezien als een koele, verfrissende bezigheid, maar ook als een sociaal ritueel dat status en smaak tot uitdrukking bracht.

De Maharadja’s en Nawabs maakten van de hookah een podium voor artistiek vakmanschap. Hoogwaardige exemplaren bereikten een hoogte van bijna een meter, vervaardigd uit zilver, koper, of geëmailleerd met diepblauwe en groene kleuren. De “chillum”, het bovenste kommetje waarin de tabak zat, was vaak een fijnzinnig uitgewerkte miniatuur van edelsmeedkunst. De zuigbuis – vaak meer dan vier meter lang – werd onderhouden met evenveel toewijding als een muziekinstrument. Er werd kaneel, melasse, muskus en rozenwater aan de tabak toegevoegd, een mengsel dat met zorg werd bereid door de toegewijde "hukha-bardar".

Deze bediende, de hookah-dienaar, was geen simpele knecht maar een specialist. Hij zorgde ervoor dat de hookah altijd klaar was, dat de rook soepel stroomde, de geur perfect was en de slang vochtig bleef zonder het kledingstuk van de roker te bevuilen. Vaak bracht hij ook een klein tapijt mee dat onder de hookah werd gelegd – niet enkel als decoratief detail, maar als heilig rookdomein. Het overstappen van zo’n tapijt kon als een grove belediging worden opgevat, en in minstens één geval leidde dit tot een duel.

De Britse kolonisten van de achttiende eeuw namen dit gebruik aanvankelijk gretig over. In de tijd van Warren Hastings was de hookah een respectabel voorwerp in zowel Europese als Indiase huishoudens. Maar met de komst van de Victoriaanse moraal, de puriteinse houding en de missionaire zendingsdrang na 1857, raakte de hookah in diskrediet. Wat eerst werd beschouwd als een symbool van verfijning, werd later afgedaan als luiheid en decadentie. Toch hield een kleine groep oudere Engelse heren, vooral in Madras, koppig vast aan hun rookgewoonten tot ver in de tweede helft van de negentiende eeuw.

De neergang van de hookah valt samen met de versnelling van het leven. Waar vroeger tijd overvloedig aanwezig leek en men zich overgaf aan langzame geneugten, werden met de opkomst van spoorwegen, clubs, kranten en bureaucratie de rituelen van het hookah-roken als overbodige luxe gezien. De hookah, een apparaat dat tijd en toewijding vereiste, kon zich niet handhaven in een wereld die snelheid en efficiëntie begon te aanbidden.

Toch bleef het voorwerp bestaan in de dorpen van India, als een aards symbool van rust en gemeenschap, al verloor het langzaam terrein aan modernere vormen van consumptie. Jongeren voelden zich er niet meer toe aangetrokken. Wat overbleef, was een reliek van een tijd waarin het leven nog een zekere plechtigheid kende, waarin zelfs de eenvoudige daad van roken werd omgeven door geur, schoonheid en stilte.

Hoe leefde en worstelde de Begum van Sardhana in een tijd van chaos en machtsstrijd?

De Begum van Sardhana verkeerde in zware omstandigheden toen ze werd gevangen gezet en geketend tussen twee kanonnen, waarbij ze soms op het middelpunt van één zat als deze bijna gloeiend heet was. Haar enige voedsel werd heimelijk door haar dienstmeisjes gesmokkeld, wat haar schrijnende situatie duidelijk maakt. Dit was het lot van de Begum totdat Thomas met gedwongen marsen Sardhana bereikte en de muiterij neerdrukte. De leiding over haar leger werd toevertrouwd aan kolonel Saleur, de enige Europeaan die kon schrijven. Hij en anderen bevestigden hun trouw aan de Begum met een document geschreven in het Perzisch, waarin ondanks religieuze beperkingen een bijzondere erkenning stond: “In de naam van God, en van Zijn Majesteit Christus!”

Na de Britse overwinning op de Maratha’s in 1803 en de vestiging van hun macht in Hindustan, kwam de Begum te kennen met generaal Lake. James Skinner, de bekende Euraziatische avonturier, beschreef hun ontmoeting als een moment vol culturele misverstanden en diplomatieke slimheid. Lord Lake, wellicht lichtelijk aangeschoten, vergat de conventies en begroette de Begum met een omhelzing en een kus, wat grote verbazing wekte bij haar gevolg. De Begum reageerde beheerst en slim door dit te interpreteren als “de groet van een priester aan zijn dochter,” waarmee ze de situatie elegant redde.

Onder Britse bescherming groeide haar rijkdom aanzienlijk, en ze ontbond het grootste deel van haar troepenmacht. In 1825 werd ze door bisschop Heber beschreven als een “vreemd uitziende oude vrouw, met briljante maar boze ogen, en nog een vleugje schoonheid.” Haar filantropie kende grote daden: aanzienlijke giften aan de paus in Rome en de aartsbisschop van Canterbury, en de bouw van een kerk in Meerut. Deze kerk, bescheidener dan die in Sardhana, herbergt indrukwekkende kunstwerken, waaronder een marmeren monument van de Begum met haar gevolg, vervaardigd door de Italiaanse beeldhouwer Adamo Tadolini.

De context waarin de Begum leefde, was er een van anarchie en snelle veranderingen. Het einde van de 18e eeuw in India werd gekenmerkt door het verval van het Mogolrijk, de opkomst van regionale machten zoals de Maratha’s, Sikhs en Rohilla’s, en de gestage uitbreiding van de Britse macht. In deze periode van wetteloosheid wisten avonturiers en vrijbuiters zich een fortuin te vergaren door loyaal te dienen aan uiteenlopende machthebbers. Veel van hen waren verraders en opportunisten, maar er waren ook zeldzame figuren zoals Thomas Legge, een zachte dromer en soldaat, die ondanks zijn avontuurlijke leven een zekere waardigheid behield.

Thomas Legge, afkomstig uit Noord-Ierland, leidde een zwervend bestaan door India en omstreken, van de Punjab tot Jaipur en Kabul, altijd op zoek naar zijn plek in een turbulent landschap. Zijn huwelijk met een dochter van een Portugese astroloog gaf hem een positie in het leger van Jaipur, maar na een zware verwonding vond hij uiteindelijk rust in het kamp van kolonel Tod, die zijn verhaal voor ons vastlegde.

Naast de beschreven gebeurtenissen is het cruciaal voor de lezer om te beseffen dat de geschiedenis van zulke figuren niet losstaat van de bredere culturele en politieke veranderingen die India toen doormaakte. Hun persoonlijke lotgevallen weerspiegelen de breuklijnen tussen oude koninkrijken en nieuwe machtsstructuren, tussen religieuze tradities en koloniale moderniteit. Dit bewustzijn verdiept het begrip van de impact van die tijd op de hedendaagse Indiase samenleving, waar sporen van deze conflicten en aanpassingen nog steeds voelbaar zijn.