Wat zijn de implicaties van vrije handel in de moderne wereld?

Kapitalisme en vrije handel zijn twee van de meest bepalende kenmerken van de moderne wereld. Tot de twintigste eeuw was economische macht in de meeste geavanceerde samenlevingen geconcentreerd bij de adel en de politieke elite. In deze context was mercantilisme de dominante economische ideologie. In de zeventiende en achttiende eeuw werd aangenomen dat een succesvolle natie meer moest exporteren dan importeren, en dat het overschot aan handel gebruikt zou moeten worden om de schatkist te vergroten, voornamelijk door middel van goud en zilver. Dit zou het mogelijk maken om een groter en krachtiger leger, een grotere marine en meer kolonies te onderhouden. Volgens de mercantilisten zou de overheid de export moeten bevorderen en economische activiteiten moeten reguleren, eventueel door importen te beperken om het exportoverschot te waarborgen.

Maar na de industriële revolutie in de late negentiende eeuw begon dit economische paradigma te verschuiven. Het liberalisme in de economie, dat pleit voor vrije markten en minimale overheidsinterventie, zou de mercantilistische visie langzaam vervangen. Na de Tweede Wereldoorlog definieerden de grote westerse mogendheden zoals de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland zich in grote mate door een commitment aan economische en politieke liberalisme. Dit kwam tot uiting in het wereldwijde handelssysteem en de netwerk van kapitalistische instellingen die deze landen met hun bevolkingen verbonden.

Desondanks zijn er ook aanzienlijke nadelen verbonden aan de globalisering van de handel. De wereldwijde financiële systemen zijn bijvoorbeeld vatbaar voor verhoogde volatiliteit, vooral wanneer de effecten van lokale gebeurtenissen zich wereldwijd verspreiden. De versnelling van de globalisering heeft ook geleid tot culturele bezorgdheden. De UNESCO heeft bijvoorbeeld gewaarschuwd voor de bedreiging van culturele diversiteit door de wereldwijde homogenisering die gepaard gaat met de verspreiding van Westerse economische modellen. In een wereld die steeds meer wordt gekarakteriseerd door versnelling in communicatie- en transporttechnologieën, evenals de toenemende complexiteit van sociale interacties, is het essentieel om culturele diversiteit te beschermen als een waardevolle hulpbron voor duurzame ontwikkeling.

Naast de culturele zorgen zijn er in de afgelopen decennia meer fundamentele vragen gerezen over de economische gevolgen van wereldwijde vrije handel. De rol van technologie, en in het bijzonder computertechnologie, heeft de manier waarop bedrijven en de financiële wereld functioneren radicaal veranderd. Dit heeft brede gevolgen gehad voor de mondiale handel. De digitalisering heeft geleid tot een verschuiving in de aard van de productie en handel, waarbij veel traditionele industrieën zijn vervangen door technologiegedreven bedrijven die globale netwerken van diensten en producten aanbieden.

De verschuiving naar een digitale economie heeft ook geleid tot grotere vraagstukken rondom de arbeidsmarkt. Veel banen in de traditionele industrieën zijn verdwenen, terwijl nieuwe technologische sectoren weliswaar veel economische groei genereren, maar vaak minder arbeidsintensief zijn. Dit heeft geleid tot toenemende werkloosheid in bepaalde regio’s en tot grotere ongelijkheden tussen landen en regio’s die profiteren van de technologische vooruitgang en diegenen die achterblijven.

Heeft Kapitalisme een Corrosief Effect op Cultuur?

De invloed van het kapitalisme op cultuur wordt vaak onderwerp van debat. Sommigen beschouwen het als een kracht die traditionele culturen vernietigt, terwijl anderen wijzen op de positieve veranderingen die het met zich meebrengt. Deze discussie raakt aan een breder vraagstuk over de manier waarop markteconomieën de sociale en culturele structuren van samenlevingen wereldwijd hervormen.

Desondanks is het niet altijd juist om het kapitalisme louter als een bedreiging voor culturele tradities te beschouwen. In sommige gevallen heeft de openstelling van markten daadwerkelijk bijgedragen aan de versterking van lokale culturele producties. Een voorbeeld hiervan is Ghana, waar de lokale muziekproductie aanzienlijk is gestegen dankzij de globalisering van de handel. Lokale artiesten hebben nu toegang tot markten die eerder onbereikbaar waren, en de Ghanaanse muziekindustrie controleert nu 70% van de lokale markt. Dit biedt ruimte voor een versterking van de nationale cultuur, die niet alleen lokaal maar ook wereldwijd gewaardeerd wordt.

Toch is er een bredere culturele kritiek die zich richt op de homogenisering die globalisering teweegbrengt. Sommige critici stellen dat kapitalisme een niveauerende kracht is die de wereld gelijk maakt en alle culturen in een westerse mal drukt. Het is onmiskenbaar dat bepaalde elementen van westerse consumptiecultuur, zoals fastfoodketens en grote winkelketens, zich wereldwijd verspreiden. Dit beeld wordt echter niet altijd gerechtvaardigd. In werkelijkheid is er een breed scala aan nieuwe producten en diensten beschikbaar, van gespecialiseerde winkels tot diverse wereldkeukens, die niet noodzakelijkerwijs bijdragen aan een verzwakking van culturele diversiteit. Het is een vergissing om modernisering en het gebruik van technologie automatisch gelijk te stellen aan Westerse invloed. Technologie zelf is immers cultureel neutraal; het gebruik ervan kan zich in verschillende contexten manifesteren zonder dat een diepere culturele invloed van het Westen noodzakelijk is.

Een ander belangrijk punt is de rol van zogenaamde culturele imperialisme. Het is niet alleen het kapitalisme dat de cultuur van ontwikkelingslanden beïnvloedt, maar ook westerse instellingen zoals de Verenigde Naties, de Wereldbank en verschillende niet-gouvernementele organisaties. Deze organisaties hebben via 'zachte' en 'harde' macht invloed op miljoenen mensen in ontwikkelingslanden en dringen vaak een op westerse normen gebaseerde visie op. Het beleid van deze organisaties, bijvoorbeeld op het gebied van gezinsplanning, seksualiteit en reproductieve rechten, heeft verstrekkende culturele gevolgen. In sommige gevallen heeft dit geleid tot wat sommigen een ‘dochterdeficit’ noemen, waarbij miljoenen meisjes in ontwikkelingslanden worden geaborteerd door gezinnen die slechts een beperkt aantal kinderen willen hebben. Deze interventies, die zich vaak op de individuele familie en de reproductieve keuzes richten, kunnen daarom als een vorm van culturele imperialisme worden beschouwd.

Waarom groeit het protectionisme en wat zijn de economische gevolgen van bescherming van industrieën?

De afgelopen jaren is er een toenemende vraag naar protectionisme in de wereldhandel. Dit roept de vraag op waarom de beweging richting een liberaler handelsklimaat gestagneerd is. Is het nieuwe protectionisme een tijdelijke reactie op de huidige economische crisis, of is het het begin van een trend die voortkomt uit een gebrek aan vertrouwen in een open handelssysteem? Als het eerste het geval is, kan het protectionisme verminderen met het economisch herstel. Maar als grote landen niet langer het gevoel hebben dat hun belangen gediend worden door de GATT-regels, dan is een open handelssysteem inderdaad in gevaar.

De vraag naar bescherming wordt meestal gedreven door groepen die hun belangen bedreigd zien door invoer. Deze vraag wordt beantwoord door overheden die hun belangen gediend zien door in te gaan op deze eisen. Economische argumenten spelen hierbij een rol, maar zijn vaak van ondergeschikt belang. De vraag naar bescherming heeft vaak geleid tot allianties tussen eigenaren van bedrijven en arbeiders, hoewel de internationalisering van productie via multinationale ondernemingen en internationale onderaanneming deze allianties gedeeltelijk ondermijnt.

Er zijn verschillende factoren die in de afgelopen jaren de vraag naar bescherming hebben aangewakkerd:

1. Structurele veranderingen in de handel. Japan, dat sterk afhankelijk is van de invoer van energie en grondstoffen, heeft als reactie op de oliecrisis en de vertraging van de groei zijn positie als agressieve exporteur van industrieproducten versterkt. Sinds 1978 heeft Japan voortdurend een handelsovermaat. De stijging van Japan’s aandeel in de invoer van industriële producten uit andere leden van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) viel samen met een toename van de invoer van de NIC's (newly industrialized countries). Dit heeft in bepaalde OESO-landen grote druk gelegd op de importvervangende industrieën.

2. De toename van intra-OESO-handel. In de jaren 1960 en 1970 werd de intra-OESO-handel voornamelijk gedreven door interindustriele handel. Dit leidde tot een situatie waarin er minder behoefte was om in te krimpen of zich aan te passen, omdat de exporten uitbreidden. De exporten van de NIC's zijn echter sterk arbeidsintensief en gericht op een beperkt aantal producten zoals textiel, kleding, schoeisel, leer en sportgoederen. Dit legt een enorme druk op sommige OESO-industrieën, omdat de arbeidskrachten in deze industrieën vaak moeilijk herplaatsbaar zijn.

3. De opkomst van nieuwe markten in de NIC's. De nieuwe markten die in de NIC's zijn ontstaan, zijn extreem competitief. Er is weinig merkloyaliteit, en de instapkosten zijn laag, wat heeft geleid tot hogere eisen van OESO-exporteurs aan hun regeringen om hulp te bieden in de vorm van gesubsidieerde leningen of andere vormen van verborgen steun.

4. Afgenomen flexibiliteit op de arbeidsmarkt. Arbeidsmarkten in landen als Groot-Brittannië en sommige andere Europese landen zijn veranderd, waardoor arbeid minder mobiel is tussen verschillende beroepen en regio's. De exporten van de NIC's raken vooral arbeidsintensieve industrieën die geconcentreerd zijn in regio's met een hoog werkloosheidspercentage, zoals textiel, kleding en leerproducten. Deze rigiditeit in de arbeidsmarkt versterkt de vraag naar protectionisme.

5. Recessie en economische instabiliteit. Langzaam groeiende economieën hebben meer moeite zich aan te passen dan snelgroeiende economieën, omdat ze niet de expansie van nieuwe activiteiten hebben om de werkloosheid op te vangen die ontstaat door de afname van oude industrieën. Hoge werkloosheidsniveaus vergroten de nettoprijzen van het verlies van een baan en maken regeringen gevoeliger voor werkloosheid veroorzaakt door importen, wat de vraag naar bescherming verder versterkt.

De argumenten die vaak worden aangevoerd voor protectionisme zijn meestal variaties op traditionele economische rechtvaardigingen, maar sommige krijgen een andere betekenis, vooral in industriële landen.

Behoud van werkgelegenheid is een van de meest voorkomende rechtvaardigingen. Het idee is dat bescherming tegen importen kan helpen om werkgelegenheid te behouden, althans op de korte termijn. Dit argument houdt echter geen rekening met de stijging van de prijzen van de beschermde goederen, wat de vraag kan verminderen, noch met de onbedoelde effecten op andere industrieën. Het kan zelfs de werkgelegenheid in andere sectoren verminderen als de prijsstijgingen ook de kosten van inputs voor andere industrieën verhogen.

Langzamere aanpassing wordt vaak gebruikt als een reden voor tijdelijke beschermingsmaatregelen. Dit zou de economie in staat stellen zich langzaam aan te passen, nieuwe vaardigheden te ontwikkelen en nieuwe investeringen te trekken. Dit argument is valide, maar kan misbruikt worden om langdurige bescherming te rechtvaardigen, zelfs wanneer er geen pogingen worden gedaan om middelen te verschuiven naar gebieden waar een concurrentievoordeel verloren is gegaan.

Behoud van inkomens in bepaalde sectoren wordt vaak als rechtvaardiging voor bescherming van de landbouw in industrielanden gebruikt. Dit kan echter leiden tot hogere landprijzen, wat voornamelijk de grondeigenaren ten goede komt. Directe inkomenssteun zou veel effectiever zijn in het behouden van landbouwinkomens tegen lagere kosten voor de samenleving.

Naast de bovengenoemde argumenten is het belangrijk te begrijpen dat protectionisme niet alleen economische gevolgen heeft, maar ook sociale en politieke effecten. Het kan leiden tot verhoogde spanningen tussen landen en zelfs tot handelsoorlogen. De structurele aanpassing die nodig is om de negatieve effecten van protectionisme te verzachten, vereist vaak diepgaande hervormingen in de arbeidsmarkt en het onderwijs, evenals een langetermijnvisie op innovatie en economische diversificatie. Het blijft belangrijk om het grotere plaatje van wereldhandel en economische integratie in overweging te nemen, aangezien protectionistische maatregelen vaak leiden tot kortetermijnvoordelen, maar de bredere voordelen van open markten op de lange termijn ondermijnen.