Gaz idealny jest modelowym odwzorowaniem zachowania cząsteczek gazu, w którym przyjmuje się, że oddziaływania między cząsteczkami są znikome, a same cząsteczki są punktowe. W rzeczywistości gazy nie są idealne, ale w wielu przypadkach, zwłaszcza przy odpowiednich warunkach, można je traktować jako gaz idealny. Zrozumienie tego modelu jest kluczowe dla rozwiązywania wielu zagadnień w termodynamice, mechanice płynów, czy nawet inżynierii chemicznej. Istnieje wiele procesów, w których zachowanie gazów ma fundamentalne znaczenie, od działania urządzeń klimatyzacyjnych po przepływ powietrza w silnikach spalinowych.
Jednym z podstawowych wzorców opisujących gaz idealny jest jego równanie stanu, które jest zależne od temperatury, ciśnienia i objętości. Dla gazu idealnego przyjmuje się zależność pV = nRT, gdzie p to ciśnienie, V to objętość, n to liczba moli gazu, R to stała gazowa, a T to temperatura. Dzięki temu równaniu można opisać podstawowe zachowanie gazu, takie jak jego rozszerzanie czy kurczenie się pod wpływem zmian temperatury lub ciśnienia.
Przechodząc do bardziej szczegółowych procesów, możemy wyróżnić różne rodzaje zmian stanu gazu idealnego, które mają szerokie zastosowanie praktyczne. Należy do nich proces izotermiczny, w którym temperatura gazu pozostaje stała. W takim przypadku równanie stanu przyjmuje postać pV = const, a praca wykona się zgodnie z równaniem: W = −nRT ln(V2/V1). Takie procesy zachodzą, na przykład, w silnikach spalinowych, gdzie zmienia się objętość gazów w komorze spalania przy stałej temperaturze.
Innym interesującym przypadkiem jest proces izochoryczny, w którym objętość gazu pozostaje stała. Wówczas nie wykonuje się żadnej pracy (W = 0), a zmiana energii wewnętrznej gazu (u2 - u1) zależy od zmiany temperatury. W codziennym życiu procesy izochoryczne można zaobserwować, na przykład, w zamkniętych butelkach z gazami, które pod wpływem wzrostu temperatury zwiększają ciśnienie, ale nie zmieniają objętości.
Kolejnym, szczególnie ciekawym przypadkiem, jest proces adiabatyczny, który zachodzi, gdy gaz nie wymienia ciepła z otoczeniem. W tym procesie ciśnienie i objętość zmieniają się w sposób, który jest zgodny z równaniem adiabatycznym pV^κ = const, gdzie κ to współczynnik adiabatyczny, zależny od rodzaju gazu. Tego typu procesy są podstawą pracy silników cieplnych i chłodniczych, w których wykorzystywane są różnice temperatur do wykonywania pracy.
Wszystkie te procesy są ze sobą powiązane, a zrozumienie, jak działają, pozwala na lepsze projektowanie urządzeń inżynierskich, które opierają się na tych zjawiskach. W praktyce inżynierskiej, na przykład przy projektowaniu układów chłodzenia czy silników, istotne jest uwzględnianie dokładnych parametrów gazu, takich jak pojemność cieplna przy stałym ciśnieniu (cp) czy objętości (cV), a także zmiany entalpii i energii wewnętrznej w różnych procesach.
Wszystkie te procesy mają także swoje zastosowanie w kontekście analizy termodynamicznej, która pozwala na oszacowanie efektywności urządzeń oraz przeprowadzanie obliczeń związanych z transferem ciepła. Wzory takie jak te do obliczeń pracy, wymiany ciepła, zmiany entropii czy energii wewnętrznej stanowią fundament wielu obliczeń inżynierskich, które pozwalają optymalizować zużycie energii w różnych systemach.
Poza czysto teoretycznymi obliczeniami, przydatność wiedzy o gazach idealnych wykracza poza naukę czysto fizyczną. Znajomość procesów termodynamicznych gazów jest kluczowa, zwłaszcza w kontekście ochrony środowiska i efektywności energetycznej. Na przykład, w urządzeniach klimatyzacyjnych czy pompach ciepła stosowane są procesy izotermiczne i adiabatyczne, które wykorzystują odpowiednie właściwości gazów do transferu ciepła. Zatem zrozumienie tych procesów może pomóc w tworzeniu bardziej efektywnych i przyjaznych dla środowiska technologii.
Kluczowe jest również zrozumienie roli gazów w różnych układach, takich jak silniki spalinowe czy turbiny gazowe. W tych systemach gaz działa jako medium robocze, a znajomość jego właściwości termodynamicznych pozwala na zoptymalizowanie procesów spalania i wykorzystywania energii w postaci pracy. Ważnym zagadnieniem, które warto mieć na uwadze, jest także wpływ zmian temperatury na gęstość gazu, co w praktyce może prowadzić do zmian w efektywności maszyn i urządzeń.
Z kolei procesy związane z wymianą ciepła, takie jak te zachodzące w wymiennikach ciepła, są podstawą wielu technologii wykorzystywanych w przemyśle, szczególnie w energetyce i chłodnictwie. Znajomość tych procesów pozwala na efektywniejsze zarządzanie energią, a tym samym na zmniejszenie strat energii i minimalizowanie jej zużycia. W przyszłości technologie oparte na optymalizacji takich procesów mogą stanowić klucz do rozwoju bardziej zrównoważonych rozwiązań energetycznych.
Jak ciśnienie atmosferyczne zależy od wysokości? Eksperymenty Pascala i wzór barometryczny
W roku 1648, Blaise Pascal, francuski matematyk i fizyk, zlecił swojemu szwagrowi, Florinowi Périerowi, przeprowadzenie eksperymentu mającego na celu wyjaśnienie natury ciśnienia atmosferycznego. Wybór Périer'a nie był przypadkowy. Był to człowiek rzetelny, posiadający odpowiednie umiejętności, a także zaufanie Pascala. Do eksperymentu użyto dwóch barometrów torricelli'ego i rtęci, która miała pozwolić na dokładne zmierzenie ciśnienia atmosferycznego w różnych miejscach, na różnych wysokościach.
Eksperyment rozpoczął się w ogrodzie klasztoru Minimi w Clermont. Po kilku pomiarach, przy użyciu dwóch barometrów, Périer stwierdził, że wysokość słupka rtęci wynosiła 26 cali i 3,5 części cali (około 71,2 cm). Następnie, w trakcie wspinaczki na Puy de Dôme, który znajduje się 500 toiz wyżej niż ogród, odnotowano wyraźny spadek wysokości słupka rtęci — wynosił on już tylko 23 cale i 2 części cala (około 62,7 cm). Różnica wyniosła około 8,5 cm. Pomiar ten, przeprowadzony wielokrotnie w różnych warunkach atmosferycznych, wykazał, że ciśnienie atmosferyczne zmienia się z wysokością.
Zgodnie z logicznymi założeniami Pascala, ciśnienie atmosferyczne w danym miejscu jest wynikiem wagi warstw powietrza znajdujących się powyżej tego miejsca. W miarę jak wznosimy się wyżej, na każdej kolejnej wysokości mamy do czynienia z coraz mniejszą ilością powietrza nad sobą, a co za tym idzie — ciśnienie spada. Zatem, zgodnie z tymi założeniami, ciśnienie atmosferyczne maleje wraz ze wzrostem wysokości.
Po czterdziestu latach od tego eksperymentu, angielski astronom Edmond Halley zaproponował teoretyczne prawo zależności ciśnienia od wysokości, znane dzisiaj jako wzór barometryczny. Wzór ten, oparty na prawach fizyki, stanowi podstawę dla wielu obliczeń meteorologicznych i fizycznych.
Aby zrozumieć wzór barometryczny, musimy rozważyć dwa poziomy atmosfery, znajdujące się na różnych wysokościach — z i z + ∆z. Zgodnie z prawami Pascala, ciśnienie atmosferyczne w wyższym poziomie jest mniejsze niż w niższym, ponieważ jest ono wynikiem działania siły grawitacyjnej na masę powietrza znajdującego się pomiędzy tymi poziomami. Z tego wynika, że spadek ciśnienia z wysokością można opisać równaniem różniczkowym, które prowadzi do rozwiązania w postaci wzoru barometrycznego.
Wzór barometryczny, który opisuje zależność ciśnienia od wysokości, przyjmuje formę:
gdzie:
-
to ciśnienie na wysokości ,
-
to ciśnienie na poziomie morza,
-
to przyspieszenie grawitacyjne,
-
to specyficzna stała gazowa dla powietrza,
-
to temperatura powietrza.
Zgodnie z tym wzorem, ciśnienie powietrza maleje wykładniczo wraz ze wzrostem wysokości. Oznacza to, że atmosferyczne ciśnienie nie ma wyraźnie określonej granicy, ponieważ z każdą wyższą warstwą powietrza jego gęstość stopniowo maleje, aż w końcu, w bardzo dużych wysokościach, przechodzi w próżnię.
Zjawisko to jest znane jako wysokość skali, która jest związana z długością charakterystyczną zależności ciśnienia od wysokości. Wartość tej długości skali zależy od temperatury powietrza oraz specyficznej stałej gazowej, a jej wielkość wskazuje, o ile spadnie ciśnienie na jednostkę wysokości.
Zrozumienie tego wzoru i zależności jest kluczowe w wielu dziedzinach nauki, od meteorologii po inżynierię lotniczą. Na przykład, wiedza ta jest niezbędna do obliczania wysokości, na której znajduje się samolot, mierzenia i prognozowania warunków pogodowych, a także w wielu eksperymentach fizycznych wymagających kontrolowania ciśnienia atmosferycznego.
Warto również zwrócić uwagę na fakt, że wzór barometryczny opiera się na pewnych założeniach, które w rzeczywistości mogą nie być całkowicie zgodne z rzeczywistością. Na przykład, zakłada się stałą temperaturę powietrza, co nie zawsze jest prawdą, zwłaszcza w górnych warstwach atmosfery, gdzie zmiany temperatury mogą być znaczące. Ponadto, ciśnienie atmosferyczne na dużych wysokościach może być także zależne od innych czynników, takich jak wilgotność powietrza czy zmienne warunki meteorologiczne.
Zatem, choć wzór barometryczny stanowi przybliżenie, jego zastosowanie w praktyce daje wystarczająco dokładne wyniki do wielu zastosowań, od prognozowania pogody po naukowe badania nad atmosferą.
Jak rozumieć drugą zasadę termodynamiki: rozpraszanie energii i jej mikroskalowa interpretacja
W procesach termodynamicznych, które zachodzą w silnikach parowych czy innych urządzeniach energetycznych, zmiana energii wewnętrznej i entalpii stanowi podstawowy mechanizm obiegu energii. Jednym z fundamentalnych założeń przy omawianiu takich procesów jest pominięcie zmian energii kinetycznej pary wodnej, które są znikome w porównaniu do zmiany entalpii. To założenie jest bardzo wygodne w kontekście analizy silników parowych, gdzie rzeczywiste straty energii są niewielkie, a straty ciepła nie występują w sposób istotny przez granice układu, jak ma to miejsce na przykład na wale turbiny.
W termodynamice często zakłada się procesy idealne, w których nie uwzględnia się strat entropii wywołanych tarciem czy oporami przepływu. Równania bilansu entropii są wówczas szczególnie użyteczne. Zgodnie z pierwszą zasadą termodynamiki, moc robocza turbiny oblicza się, podstawiając wartości entalpii początkowej i końcowej pary wodnej do odpowiednich wzorów, jak na przykład:
Z przyjęciem, że straty energii na granicy układu są pomijalne, obliczenia prowadzą do uzyskania mechanicznej mocy, jaką generuje turbina, co w przykładzie daje wartość 19,9 MW. Teoretycznie, w takich warunkach nie zachodzą wymiany ciepła, a cała energia przekazywana przez turbinę jest traktowana jako praca, co wskazuje na istotę procesów mechanicznych i energetycznych w takich urządzeniach.
Kiedy przyglądamy się tym procesom z perspektywy mikroskalowej, zaczyna pojawiać się głębsze zrozumienie drugiej zasady termodynamiki. Entropia, czyli miara nieuporządkowania w systemie, opisuje rozpraszanie energii. W tym kontekście entropia nie odnosi się do całkowitej ilości energii, lecz do tego, w jakim stopniu energia jest równomiernie rozłożona w różnych mikroskalowych stopniach swobody cząsteczek, które tworzą dany układ.
Zjawisko rozpraszania energii można zaobserwować na wielu przykładach z codziennego życia. Jednym z klasycznych przykładów jest spadek pluszowego misia na ziemię. W chwili upadku energia potencjalna misia jest skoncentrowana w jednym stopniu swobody, a po uderzeniu w ziemię ta energia rozprasza się na setki mikroskalowych stopni swobody – drgania cząsteczek w gruncie i w samym misiu. Ten proces, jak wszystkie procesy rozpraszania energii, jest nieodwracalny. Podobnie jest w przypadku dwóch miedzianych bloków, które na początku mają różne temperatury – energia w cieplejszym bloku jest skoncentrowana, a po ich zetknięciu energia rozprzestrzenia się do momentu, gdy oba bloki osiągną tę samą temperaturę. Proces ten jest odwracalny tylko w sensie matematycznym, ale w rzeczywistości nigdy nie występuje spontaniczne skupięcie energii w jednym z bloków.
Z mikroskalowego punktu widzenia, druga zasada termodynamiki wyjaśnia, dlaczego rozpraszanie energii jest procesem nieodwracalnym. Energia w układzie nie może spontanicznie skoncentrować się w jednym obszarze przestrzeni ani w kilku stopniach swobody. Każdy proces, w którym energia się rozprasza, zwiększa entropię układu, co jest wyrazem naturalnej tendencji układów do dążenia do stanu wyższej entropii. Przykład z wydechem powietrza z opony rowerowej także ukazuje tę zasadę – cząsteczki gazu, wypływając, rozprzestrzeniają swoją energię kinetyczną na otoczenie, co jest nieodwracalnym procesem.
Współczesne rozumienie entropii jako miary jakości energii doskonale wpisuje się w teoretyczne podstawy omawiane w poprzednich rozdziałach. Z tego punktu widzenia, systemy dążą do jak najbardziej równomiernego rozkładu energii, co prowadzi do stanu maksymalnej entropii, a więc do stanu, w którym energia nie jest już dostępna do wykorzystywania w sposób efektywny.
Dodatkowo, w kontekście procesów energetycznych, warto zrozumieć, że entropia nie oznacza tylko nieuporządkowania w klasycznym sensie, ale również trudności w wykorzystaniu energii. W układach o niskiej entropii energia jest skoncentrowana w małych obszarach lub stopniach swobody, co czyni ją bardziej dostępną do pracy. Z kolei w systemach o wysokiej entropii energia jest rozproszona i jej wykorzystanie staje się coraz bardziej trudne.
Jak rozumieć entropię i jej powiązanie z energią we współczesnej termodynamice?
Zrozumienie entropii w kontekście współczesnej termodynamiki, szczególnie w odniesieniu do jej mikroskalowej interpretacji, wymaga zagłębienia się w detale dotyczące rozkładu energii na poziomie atomowym i cząsteczkowym. Entropia, tradycyjnie pojmowana jako miara nieuporządkowania, ma swoje korzenie w statystyce mikroświata, gdzie liczba dostępnych stanów systemu fizycznego w danej konfiguracji energii jest kluczowym elementem jej określenia.
Podstawowe założenie teorii statystycznej opiera się na liczeniu możliwych sposobów rozmieszczenia energii w systemie. Przykładem może być model ciała stałego, w którym energia jest rozdzielana między atomy w sieci krystalicznej. Każdy atom może wibrować w trzech niezależnych kierunkach przestrzennych, co prowadzi do rozważenia liczby możliwych stanów systemu jako problemu kombinatorycznego. W tym przypadku, liczba sposobów rozmieszczenia energii (Ω) jest funkcją liczby dostępnych energii (u) i liczby atomów (n), co można wyrazić w matematyczny sposób za pomocą wzoru (11.7).
Dzięki analizie statystycznej, możemy uzyskać wyrażenie na entropię systemu, jak w równaniu (11.8), które zawiera logarytmicznie zależność od rozkładu energii. W miarę jak liczba atomów (n) i energii (u) rośnie, stosowanie przybliżenia Stirlinga dla logarytmu silni pozwala uzyskać uproszczoną formę równania entropii (11.9), co umożliwia wyznaczenie temperatury systemu na podstawie pochodnej entropii względem energii (11.11). W ten sposób, możemy uzyskać zależność energii wewnętrznej od temperatury, co prowadzi do wyprowadzenia kalorycznego równania stanu ciała stałego, jak to pokazano w równaniu (11.13).
Równanie to jest istotne, ponieważ pozwala na określenie ciepła właściwego ciała stałego, które zależy od temperatury, jak pokazuje wzór (11.14) opracowany przez Einsteina w 1907 roku. Einstein, korzystając z tej metodologii, przewidział zależność pojemności cieplnej od temperatury, która później została potwierdzona eksperymentalnie, na przykład dla diamentu. To podejście jest jednym z kluczowych punktów przełomowych w historii fizyki, ponieważ stanowiło dowód na kwantyzację energii, a także na skuteczność metody statystycznej Boltzmanna w opisie zjawisk termodynamicznych.
Mikroskalowe podejście do entropii i energii stało się fundamentem współczesnej termodynamiki. W systemach makroskalowych, takich jak gaz czy ciało stałe, statystyka Boltzmanna pozwala na obliczenie prawdopodobieństwa, że dany atom lub cząsteczka będzie znajdować się w określonym stanie energetycznym. Wyrażenie prawdopodobieństwa (11.16) opiera się na stosunku liczby stanów dostępnych dla systemu z określoną ilością energii (Ω) do całkowitej liczby stanów. Tego rodzaju podejście statystyczne umożliwia wyciąganie wniosków na temat zachowania systemu w równowadze termicznej, gdzie cały system wymienia energię z otoczeniem, tworząc dynamiczny proces wymiany ciepła.
Aby w pełni zrozumieć, jak rozkład energii wpływa na właściwości termodynamiczne systemu, warto dodać kilka uwag na temat powiązań między mikroskalowym a makroskalowym opisem zjawisk termodynamicznych. Chociaż równania statystyczne pozwalają na dokładne przewidywanie takich wielkości jak entropia, temperatura czy energia, to ważnym aspektem jest zrozumienie, że termodynamika opiera się na równowadze makroskalowej, a więc średnich wartościach energii i innych wielkości. To, co interesuje nas w makroskalowej termodynamice, jest sumą mikroskalowych stanów, a sama termodynamika nie uwzględnia specyficznych stanów poszczególnych cząsteczek, co czyni ją bardziej uniwersalnym narzędziem do analizy dużych systemów.
Z tego powodu pojęcie entropii i energii, choć wyprowadzane z mikroskalowych rozważań, ma bardzo konkretną interpretację w kontekście doświadczeń i zjawisk, które możemy obserwować w codziennym życiu, takich jak przewodzenie ciepła, rozprzestrzenianie się gazów czy zmiany temperatury materiałów stałych. Metoda statystyczna pozwala na łączenie tych dwóch światów: mikro i makroskalowego, co sprawia, że termodynamika jest nie tylko abstrakcyjną dziedziną fizyki, ale także narzędziem wykorzystywanym w praktycznych zastosowaniach inżynierskich.
Jakie są różnice między klasycznymi a nowoczesnymi podejściami do entropii?
Entropia to pojęcie, które w kontekście termodynamiki odgrywa rolę kluczową, chociaż jej fizyczna interpretacja przez długi czas była przedmiotem dyskusji. Tradycyjnie entropię rozumiano jako miarę nieodwracalności procesów fizycznych, jako stan „rozproszenia” energii w systemie. Jednak współczesne podejście, szczególnie w świetle badań Ilya Prigogine'a oraz jego teorii struktur rozpraszających, rozciąga tę definicję na szerszy kontekst. Zgodnie z nowoczesnymi interpretacjami, entropia staje się również miarą ukierunkowania procesów, w których wysoce zorganizowane układy mogą przechodzić do stanów o większym stopniu chaosu, ale w ramach rozwoju systemów otwartych. W tej książce przedstawiono rozważania o entropii w kontekście zarówno klasycznym, jak i współczesnym.
Klasyczne podejście do entropii, zgodne z założeniami Carnota, Clausiusa i Kelvina-Plancka, definiuje entropię jako funkcję stanu, która przyjmuje wartość zerową dla stanów o idealnej równowadze. W tym modelu entropia wzrasta w procesach nieodwracalnych, co wynika z termodynamicznego charakteru procesów wymiany ciepła. Z kolei w ramach nowoczesnych teorii, jak np. koncepcji strukturalnych Prigogine'a, entropia odgrywa znacznie szerszą rolę. Prigogine wskazuje na to, jak w układach otwartych procesy mogą prowadzić do samorzutnego wzrostu porządku, a nie jedynie chaosu, co jest sprzeczne z klasycznymi założeniami drugiej zasady termodynamiki.
Z drugiej strony, jeśli spojrzymy na mikrostatystyczną interpretację wzrostu entropii, której przykład stanowi praca H. S. Leffa, widzimy, że rozpraszanie energii w systemie wynika z mikroskalowych interakcji cząsteczek. W tym ujęciu, entropia jest rozumiana jako rozprzestrzenianie się energii w przestrzeni, a jej wzrost jest związany z maksymalizowaniem dostępnych stanów mikroświata. Z perspektywy statystycznej entropia jest funkcją liczby dostępnych mikrostanu w układzie, a jej wzrost można wyrazić w postaci matematycznej, licząc kombinacje możliwych stanów.
Warto zwrócić uwagę na matematyczną formę tej definicji, jaką przedstawili Callen i Dugdale, którzy w swoich książkach poświęcili szczególną uwagę rozważaniom na temat statystyki i teorii prawdopodobieństwa w kontekście termodynamiki. Ich prace, obok prac Moore'a i Schroedera, szczegółowo wyjaśniają, jak wykorzystać podejście statystyczne do rozumienia natury procesów entropowych, co może być pomocne w bardziej zaawansowanych badaniach z zakresu fizyki statystycznej.
W kontekście energii cieplnej, szczególnie w odniesieniu do procesów zachodzących w elektrowniach termicznych, zachowanie entropii jest często związane z określonymi procesami wymiany ciepła, jak w przypadku ogniw słonecznych. Przykłady takie jak solarne elektrownie cieplne, opisane przez M. Ecka, pozwalają na zrozumienie, jak różnorodne procesy termodynamiczne oddziałują na siebie w układach technologicznych. Zwiększająca się wydajność takich instalacji wiąże się z minimalizowaniem strat entropowych, co jest kluczowe w kontekście nowoczesnych technologii energetycznych.
Warto zauważyć, że temat entropii wykracza poza ścisłą fizykę, będąc także przedmiotem debaty filozoficznej i teoretycznej w kontekście nieodwracalności czasu. W szczególności, spór wokół twierdzenia Boltzmanna dotyczącego tzw. H-teoremu oraz jego związku z nie-równowagową termodynamiką jest nie tylko przedmiotem matematycznym, ale także kwestią o ogromnym znaczeniu dla zrozumienia procesów czasowych w kontekście naszej codziennej percepcji świata.
Współczesna termodynamika nie jest tylko analizą fizyczną, lecz także próbą połączenia matematyki z rzeczywistością przyrody. Jednym z bardziej interesujących zagadnień jest sposób, w jaki rozprzestrzenianie energii w systemie może prowadzić do powstawania struktur samodzielnie organizujących się, które, mimo że na pierwszy rzut oka wydają się sprzeczne z drugim prawem termodynamiki, mogą istnieć dzięki otwartym układom energetycznym.
Z perspektywy praktycznej, przykładów takich jak pomiar wiatru odczuwanego na ciele człowieka czy obliczenia związane z chłodzeniem atmosferycznym, jak w artykule Siple'a i Passela, pokazują, jak teorii entropii można używać w bardziej złożonych, ale także bardziej codziennych problemach termicznych. Istnieją także bardziej zaawansowane przykłady związane z obliczeniami ciepłoty w elektrowniach jądrowych czy obiektach inżynierskich, które również opierają się na zrozumieniu procesów związanych z entropią i wymianą energii w różnych formach.
Ostatecznie, rozumienie entropii i jej zastosowań w nowoczesnych teoriach termodynamiki oraz w praktycznych technologiach inżynierskich pozwala na szersze spojrzenie na procesy, które zachodzą w przyrodzie i w technologii. Jednak równie istotne jest, by zrozumieć, że sama entropia nie jest tylko miernikiem „chaosu” w systemie, ale także narzędziem, które pomaga nam projektować bardziej efektywne systemy energetyczne, a także lepiej rozumieć świat wokół nas.
Różnice między robotami autonomicznymi a półautonomicznymi: kluczowe cechy i zastosowania
Jakie metody optymalizacji i uczenia maszynowego są kluczowe w analizie i projektowaniu elastycznych kratownic GFRP?
Jak skutecznie przygotować pacjenta do operacji plastyki zastawki trójdzielnej po operacji wady przegrody międzykomorowej?

Deutsch
Francais
Nederlands
Svenska
Norsk
Dansk
Suomi
Espanol
Italiano
Portugues
Magyar
Polski
Cestina
Русский