Jak lęk przed klaunami odzwierciedla amerykańską historię przemocy i polityczne przemiany

W latach 80. XX wieku, kiedy w amerykańskim kinie pojawiły się przerażające postacie klaunów, równocześnie zaczęły się rozprzestrzeniać pogłoski o tajemniczych klaunach grasujących w miastach i miasteczkach Stanów Zjednoczonych. Tak zwane „phantom clown” sightings, czyli doniesienia o widzianych klaunach, których działania miały przerażać i zagrażać dzieciom, stały się jednym z najgłośniejszych zjawisk społecznych w tamtym okresie. Choć najbardziej intensywny kryzys związany z klaunami miał miejsce w latach poprzedzających wybory Donalda Trumpa, to korzenie tego zjawiska sięgają znacznie wcześniejszych czasów, w szczególności lat 80., kiedy to klaun stał się symbolem niebezpieczeństwa i przemocy w amerykańskiej kulturze masowej.

Zjawisko to jest o tyle interesujące, że nie jest to jedynie paniczne wyobrażenie amerykańskiego społeczeństwa, ale głęboko zakorzeniony element w historii przemocy w USA. Trumpizm, który w latach 2016-2020 zdobył tak wielką popularność, nie jest tylko jednorazową aberracją, lecz ma głębokie powiązania z przemocą osadzoną w amerykańskiej tożsamości. W ciągu ostatnich 50 lat, które przygotowały grunt pod jego sukces, amerykańskie społeczeństwo zmieniło się w sposób, który umożliwił pojawienie się tak groteskowej postaci jak Trump, łączącej przemoc, populizm i nieograniczoną nostalgię za „złotymi czasami”.

W latach 80., gdy klaun stał się symbolem strachu, jego potworne cechy – przerażająca maska, dziwaczne, krwawe uśmiechy i gotowość do przemocy – zaczęły kształtować społeczny obraz przemocy w Stanach Zjednoczonych. Wydarzenia z lat 1981-1983, w tym doniesienia o klaunach porwających dzieci, wywołały panikę w wielu miastach, takich jak Boston, Pittsburgh czy Kansas City. Choć początkowo te wydarzenia zostały zdyskredytowane przez władze jako histeria, ich wpływ na społeczność był ogromny. Klaun, który wcześniej był postacią komiczną, stał się symbolem zagrożenia, a jego obecność była odbierana jako realne niebezpieczeństwo.

Podobnie jak Reagan, Trump pojawił się na scenie politycznej jako figura, której uśmiech i wygłupy maskowały groźną rzeczywistość polityczną. Warto zwrócić uwagę, że pierwsze spekulacje o związku między Trumpem a klaunami zaczęły się pojawiać jeszcze przed jego wyborami. Choć Trump był nazywany „klaunem” przez swoich przeciwników, w tym przez konserwatywnych dziennikarzy, jego wybór na prezydenta świadczył o tym, jak silnie te dwie postaci, niegdyś rozdzielone, stały się częścią tej samej amerykańskiej opowieści o władzy, strachu i przemocy.

Podobieństwo między klaunem z lat 80. a dzisiejszymi symbolami populistycznymi, jak Trump, jest więcej niż tylko powierzchowne. Klaun, w swojej brutalnej i groteskowej formie, odzwierciedla mechanizmy władzy, które dominują w postindustrialnej Ameryce. Groteskowość i karykaturalność klauna to w istocie metafora kultury politycznej, w której przemoc jest zarówno ukryta, jak i jawna, a „szaleństwo” tej władzy zyskuje nową siłę. Od lat 80. klaun stał się symbolem przemocy, której nie da się zignorować, szczególnie w kontekście marginalizowanych społeczności. Czarnoskóre dzielnice, w których klauni byli najczęściej widywani, pozostają wciąż w centrum amerykańskich nierówności społecznych, które przez lata były ignorowane przez główny nurt polityczny.

Warto zauważyć, że strach przed klaunami nie jest tylko zjawiskiem socjologicznym, ale ma swoje korzenie w głębszych strukturach społecznych. Społeczności czarnoskóre, które były najczęściej celem pogłosków o klaunach, doświadczały również brutalnych działań ze strony służb porządkowych, a ich obawy dotyczące przemocy były marginalizowane. W tym kontekście można dostrzec, jak zjawisko klaunów nie jest tylko przejawem zbiorowej histerii, ale także odbiciem przemocowych struktur w amerykańskim społeczeństwie, które wciąż nie zostały zrozumiane ani zrealizowane.

Klaun z lat 80. i 90. to więc coś więcej niż tylko element popkultury czy strach z dzieciństwa. To symbol głęboko zakorzenionych lęków, które pojawiają się w społeczeństwie w momentach kryzysowych, takich jak wybory polityczne, zmiany gospodarcze czy napięcia społeczne. Klaun jest zwierciadłem, w którym odbijają się nasze najciemniejsze obawy, a także ostrzeżeniem, że rzeczywiste zagrożenie może przyjść z najmniej oczekiwanej strony.

Jak IT wprowadza niepewność w pojęcie wolności i tożsamości w kontekście amerykańskim

Pennywise, bohater kultowej powieści Stephena Kinga, jest istotą o mocy nieograniczonej, potrafiącą przyjmować różne formy, ale zawsze związanych z określoną narracją – z jednym określonym miejscem i jego specyficzną historią. Tym, co wyróżnia Pennywise'a spośród innych monstrualnych postaci, jest jego związane z historią i geografią działanie, przez które nie tylko zagraża jednostce, ale wyraźnie ujawnia ideologiczne podłoże jego istnienia. Postać ta, podobnie jak wampir w klasycznych horrorach, przedstawia negację autonomii podmiotu, jednakże w kontekście amerykańskim, co daje mu szczególne znaczenie polityczne.

Pennywise przyjmuje formy, które mają silne konotacje z historycznymi i politycznymi uprzedzeniami – jak w przypadku obrazu Judith w synagodze, który jest zrozumiany przez postać Stana Uris’a w kontekście żydowskiego doświadczenia. Jednocześnie w filmie z 2017 roku ten motyw zostaje rozwinięty do bardziej eksplicytnej formy antysemityzmu, a zrozumienie tej zmiany nie jest możliwe bez uwzględnienia kontekstu politycznego tego okresu. To podejście do postaci Judith wprowadza do narracji dodatkowy wymiar, w którym Pennywise jest nie tylko potworem, ale i narzędziem politycznej represji, ukazującym, jak niewłaściwe pojmowanie historii oraz tożsamości narodowej może prowadzić do przemilczenia traumy.

Obecność Pennywise’a w przestrzeni kulturowej to nie tylko fizyczne zagrożenie, ale również ideologiczne wyzwanie wobec tego, co uznajemy za „wolność”. Podobnie jak w przypadku innych form opresji, w które zaangażowani są bohaterowie, miasteczko Derry w symboliczny sposób przedstawia mikrospołeczność, w której kolektywna amnezja staje się narzędziem zapomnienia o zbiorowej odpowiedzialności za zło historyczne. W pewnym sensie, Pennywise staje się uosobieniem zapomnienia, które wciąż kształtuje współczesną amerykańską politykę.

Scena z papierową łódką, której głównym celem jest nauka, jak poprawnie określić przedmiot – jako „ona” – staje się symboliczną walką o zachowanie porządku płciowego. Jednak niemożność zabezpieczenia tego porządku w rzeczywistości, która jest stale narażona na różnorodne zmiany, wskazuje na niestabilność ról płciowych w młodzieżowym świecie bohaterów. Z kolei momenty, w których młodszy Georgie jest zmuszony stawić czoła Pennywise’owi, ukazują przemoc, której poddana zostaje nie tylko jego fizyczna tożsamość, ale również rozumienie własnej męskości. W kontekście społecznej obawy o płciowość, film stawia pytanie o to, czy mężczyzna rzeczywiście może być pewny swojej tożsamości, gdy wszystko wokoło poddane jest ciągłym zmianom.

Pennywise, jako figura, która staje w obliczu wyzwań tożsamościowych, pokazuje także niepokój związany z tym, jak społeczeństwo radzi sobie z tym, co zagraża naturalnemu porządkowi płciowemu. Ponadto zmieniające się i wielowarstwowe formy, w jakie przyjmuje postać IT, zmuszają bohaterów, a także widza, do konfrontacji z niepewnością tożsamościową, która jest bardziej uderzająca i dynamiczna w świecie lat 80. i 90. XX wieku, gdzie tematy związane z męskością i kobiecością wciąż były w fazie transformacji.

Nie ma jednoznacznych odpowiedzi w tym procesie, a struktury, które wcześniej wydawały się stabilne, zaczynają się chwiać. Przemiana Pennywise'a w postać związaną z lękami i niepokojami społecznymi, w tym niepewnością płciową, stanowi zapowiedź dalszego rozwinięcia tej niepewności w nowoczesnych narracjach horroru. Współczesne filmy i literatura zmuszają nas do ponownego zrozumienia, że lęk związany z tożsamością i pamięcią narodową jest czymś głęboko osadzonym w kulturze.