Czy wolna prasa wciąż istnieje?

Istnieje powszechna zgoda, że niezależne dziennikarstwo, jako fundament wolnej prasy, jest niezbędne w demokratycznym społeczeństwie. Jest to narzędzie, które pozwala na kontrolowanie władzy i zapewnia przejrzystość w działaniu instytucji publicznych. Jednak w obliczu zmieniającego się krajobrazu mediów, a zwłaszcza rosnącej dominacji mediów cyfrowych, pytanie, czy wolna prasa rzeczywiście przetrwa w swojej tradycyjnej formie, staje się coraz bardziej aktualne.

Podstawą tego kryzysu jest rosnąca konkurencja, jaką stanowi tzw. „wolna prasa” w postaci blogów, vlogów czy mediów społecznościowych. Te nowe formy komunikacji nie są obciążone kosztami produkcji tradycyjnych mediów, co daje im przewagę, jednak często brakuje im podstawowych zasad dziennikarstwa, takich jak weryfikacja faktów czy odpowiedzialność za publikowane treści. W rezultacie obie formy wolnej prasy – tradycyjna i nowa – często wchodzą w konflikt, co prowadzi do kryzysu zaufania wobec mediów.

Zmiany w regulacji mediów są odpowiedzią na te wyzwania. W 1953 roku powstała Rada Prasy, która miała na celu kontrolowanie standardów etycznych w dziennikarstwie. Z biegiem lat, pod wpływem rosnącej krytyki, zorganizowano kolejne instytucje takie jak Komisja Skarg Prasowych (1991) czy niezależna organizacja regulacyjna w postaci Independent Press Standards Organisation (IPSO), powstała w 2014 roku. Każda z tych zmian była reakcją na rosnący wpływ rządu i społeczeństwa na media, które w coraz większym stopniu musiały podlegać regulacjom, aby zachować swoją niezależność. Głośnym wydarzeniem, które skłoniło do powstania nowych regulacji, był skandal związany z podsłuchami telefonicznymi w brytyjskich tabloidach, który doprowadził do powołania Komisji Levesona w 2011 roku. Jej rekomendacje miały na celu poprawienie przejrzystości mediów i wzmocnienie ich odpowiedzialności, w tym stworzenie nowej organizacji nadzorującej, wspieranej przez ustawodawstwo, aby zapewnić niezależność i skuteczność regulacji. Jednak nie wszystkie z tych propozycji zostały wdrożone, co wywołało kolejne pytania o przyszłość regulacji mediów w demokratycznych społeczeństwach.

Pytania o władzę, odpowiedzialność i rozliczalność, które zadał Tony Benn, odgrywają kluczową rolę w kontekście wolnej prasy. Pytania te brzmią następująco: Jaką władzę masz? Jak ją zdobyłeś? W czyim interesie ją sprawujesz? Komu jesteś odpowiedzialny? Jak możemy się ciebie pozbyć? W kontekście mediów te pytania stawiają nas w obliczu ważnego wyzwania: Kto kontroluje informacje i jak możemy zapewnić, że te informacje służą społeczeństwu, a nie jedynie interesom władzy? Współczesne media, zarówno tradycyjne, jak i cyfrowe, mają pełnić rolę „czwartego filaru” w demokracji, stanowiąc narzędzie do monitorowania i rozliczania władzy.

Nie mniej istotne jest zrozumienie, że sama edukacja medialna, której celem jest rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia o mediach i angażowania się w życie społeczne, nie jest wystarczająca. Pomimo rosnącej świadomości mediów wśród obywateli, istnieje ryzyko, że umiejętności te mogą być wykorzystywane w sposób nieodpowiedzialny, co prowadzi do ich używania do szkodliwych celów, jak np. szerzenie dezinformacji. W związku z tym, ważnym jest nie tylko nauka korzystania z mediów, ale także rozwijanie zdolności do krytycznej analizy i angażowania się w życie społeczne w sposób odpowiedzialny.

Jak wyważyć edukację medialną i regulację mediów w dobie cyfrowej?

Bycie biegłym w mediach staje się z dnia na dzień coraz bardziej przytłaczające. Wymaga nie tylko przetwarzania ogromnej ilości informacji, ale także krytycznego analizowania ich prawdziwości, wiarygodności i potencjalnych konsekwencji. Z tego powodu konieczna jest równowaga pomiędzy edukacją medialną a regulacją mediów, która powinna wyznaczać granice tego, czego możemy oczekiwać od jednostki w zakresie rozumienia mediów, a kiedy to społeczeństwo, za pośrednictwem struktur regulacyjnych, powinno przejąć odpowiedzialność za zapewnienie porządku w przestrzeni medialnej.

Ważnym aspektem tej dyskusji jest pytanie o granice, w jakich młodzi ludzie powinni być odpowiedzialni za przetwarzanie informacji. Wielu twierdzi, że młodsze pokolenia nie posiadają poczucia prywatności w erze internetu. Jednak rozmowy z nimi pokazują, że mają oni bardzo silne poczucie sprawiedliwości i prywatności, nawet jeśli często nie potrafią w pełni kontrolować swojego wizerunku online. Ich moralność jest głęboko zakorzeniona, ale w świecie, który stawia ich w szybkim, wysoce konkurencyjnym środowisku, ich poczucie sprawiedliwości nie zawsze ma szansę na realizację. Warto zauważyć, że obecne pokolenie młodych ludzi żyje w czasach, w których konkurencja jest ogromna, a tempo zmian bardzo szybkie. Żyją w środowisku, które nie tylko wymaga od nich dostosowania się do nowych realiów, ale często wymusza na nich adaptację do mediów społecznościowych, które, mimo że mają ich za użytkowników, pozostają niewidoczne w kwestiach związanych z ich regulacją.

Należy także podkreślić, że edukacja, choć kluczowa, ma swoje granice. Nie da się nauczyć młodych ludzi wszystkiego, co muszą wiedzieć, aby poradzić sobie w cyfrowym świecie. W tym kontekście niezbędne staje się wprowadzenie regulacji, które będą chronić ich przed nieetycznymi działaniami organizacji medialnych. Aby wspierać młodych ludzi w rozumieniu mediów, musimy oprócz edukacji wprowadzić konkretne przepisy, które zmniejszą wpływ manipulacji medialnych i dezinformacji.

Edukacja medialna nie powinna być traktowana jedynie jako zajęcie dodatkowe w szkole, ale powinna stać się częścią obowiązkowego programu nauczania, który nie tylko rozwija umiejętności krytycznego myślenia, ale także buduje zdolność do angażowania się w życie obywatelskie i polityczne. To, co dziś nazywamy "edukacją obywatelską" lub "kulturą medialną", powinno obejmować nie tylko naukę o tym, jak rozpoznać dezinformację, ale także jak aktywnie uczestniczyć w debacie publicznej, zrozumieć mechanizmy rządzące mediami oraz jak korzystać z mediów w sposób odpowiedzialny i świadomy.

Mimo że przed nami jeszcze długa droga w zakresie kształtowania odpowiednich programów edukacyjnych, warto zauważyć, że kluczowe jest nie tylko uczenie młodych ludzi, jak odnaleźć się w cyfrowym świecie, ale również jak tworzyć zasady i ramy regulacyjne, które będą chronić ich przed negatywnymi skutkami działań mediów. To, jak będziemy kształtować przyszłe pokolenia w zakresie umiejętności cyfrowych i obywatelskich, zależy nie tylko od edukacji, ale także od strukturalnych zmian w regulacji przestrzeni medialnej, które mogą zapewnić im bezpieczne środowisko do rozwoju.

Czy internet to medium? W jaki sposób internet zmienia nasze społeczne interakcje?

Rozróżnienie między internetem a "cyfrowym światem" (algorytmy, dane, fake news i zaburzenia informacji) pozostaje niezwykle istotne w kontekście badań nad mediami. Zastanówmy się, czy internet jest w istocie medium, jak tradycyjne formy przekazu. Jeśli traktować go jako medium, to zajęcia z zakresu badań nad mediami powinny obejmować internet jako jedno z wielu innych mediów. Z drugiej strony, internet wydaje się być integralną częścią naszego życia, na tyle, że przestajemy myśleć o tym, kiedy jesteśmy "w internecie", a kiedy nie. W kontekście ekologii mediów, internet jest medium, ponieważ jest środowiskiem, a zatem może być uznany za przestrzeń, która nie tylko przetwarza informacje, ale także kształtuje nasze życie społeczne (Lindgren 2017: 18).

Z perspektywy badań nad mediami, warto posłużyć się koncepcją McLuhana (1964), który rozróżniał internet jako medium i przesłania, które ono umożliwia. Jako medium, internet nie tylko przetwarza dane, ale przede wszystkim tworzy przestrzeń dla nowych społecznych transformacji, które kształtują nasze myślenie i działanie. W tym kontekście badania nad mediami dotyczą nie tylko samego internetu jako medium, ale także wpływu, jaki wywiera on na nasze społeczne relacje, zwłaszcza w obszarze wiadomości i informacji, które udostępniamy i dzielimy w internecie.

Warto dostrzec istotną różnicę między mediami analogowymi a internetowymi. Internet, w przeciwieństwie do mediów tradycyjnych, umożliwia manipulację czasem i przestrzenią, oferując użytkownikom łatwe narzędzia do tworzenia treści. To sprawia, że internet staje się nie tylko miejscem transmisji informacji, ale także przestrzenią, w której tworzą się nowe formy interakcji społecznych, angażujących emocjonalnie użytkowników w sposób intensywniejszy niż miało to miejsce w przypadku mediów masowych.

Internetowe dzielenie się informacjami jest czymś więcej niż tradycyjną formą odbioru treści w mediach. Dzielenie się w internecie nabiera "emocjonalnego ładunku" – może stać się bardziej pasjonujące, intensywne, pełne osobistych lub społecznych skojarzeń. Zjawisko to nazywane jest przez Ahmed (2004) "lepkim" – kiedy internetowe udostępnianie treści staje się "lepkie", nabiera głębszego ładunku emocjonalnego. Jak zauważa Lindgren, internet to przestrzeń, w której emocje nie tylko są wywoływane, ale także kształtowane i wyrażane w intensywniejszy sposób niż miało to miejsce w przypadku tradycyjnych mediów. To, co wyróżnia internet od innych mediów, to jego charakter jako przestrzeni, która w sposób bezpośredni angażuje emocje użytkowników, zarówno pozytywne, jak i negatywne.

Zrozumienie tego zjawiska ma kluczowe znaczenie w kontekście badań nad mediami. Internet, jako przestrzeń interakcji społecznych, jest miejscem, gdzie tworzony jest nowy ład społeczny, oparty na emocjach, wspólnych przeżyciach, ale również na manipulacjach, które mogą mieć charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny. Dlatego Media Studies muszą wyjść poza tradycyjne ramy badawcze, by uwzględnić zmieniające się mechanizmy społecznego wpływu, które internet wywołuje w naszych codziennych interakcjach.

W tym kontekście, ważnym wyzwaniem staje się także analiza zjawiska fake news. W świecie, gdzie internet umożliwia błyskawiczne rozprzestrzenianie się niezweryfikowanych informacji, a tradycyjne media często ulegają presji na szybkie dostarczanie informacji, łatwość w rozpowszechnianiu nieprawdziwych wiadomości staje się poważnym zagrożeniem. W związku z tym, badania nad mediami muszą obejmować nie tylko mechanizmy kreacji i dystrybucji informacji, ale także konsekwencje społeczne, jakie wynikają z tego zjawiska.

Czy współczesne dziennikarstwo nadal zasługuje na zaufanie?

Zaufanie do dziennikarstwa, zarówno w przeszłości, jak i współcześnie, jest tematem szeroko omawianym w ramach badań nad mediami. W latach 90. badacze z Glasgow zajmowali się analizą prasy codziennej i programów informacyjnych, które prezentowały zorganizowaną, jednoznaczną i zamkniętą publiczność. Wówczas istniał silny podział na informacje prawdziwe i nieprawdziwe, z jasno określoną rolą dziennikarzy jako strażników obiektywizmu. Dzisiaj, w dobie mediów cyfrowych i fake news, granice między tymi kategoriami stały się bardziej płynne. Temat zaufania do dziennikarstwa, nadal będący centralnym zagadnieniem współczesnych badań, zasługuje na szczególną uwagę w kontekście ewolucji mediów i zmieniającego się obrazu rzeczywistości.

Jako przykład tej zmiany może służyć sytuacja opisana przez Stephen’a Jukes’a, profesora dziennikarstwa na Uniwersytecie Bournemouth, który, wchodząc w świat akademicki po dwudziestu latach pracy w Reutersie, dostrzega ogromną różnicę w sposobie funkcjonowania mediów. Dziennikarstwo, które znał, było osadzone w tradycji szybko przetwarzanych informacji, gdzie nie było miejsca na refleksję czy ocenę społeczną, a dzisiejsze dziennikarstwo, dzięki internetowi i mediów społecznościowych, stawia przed nami nowe wyzwania związane z autentycznością, obiektywizmem oraz wiarygodnością przekazu. Współczesny dziennikarz nie tylko przekazuje informacje – coraz częściej angażuje się w ich analizę i interpretację, a czasami staje się wręcz jednym z głównych aktorów w tworzeniu narracji.

Zmiany te nie są jedynie związane z rolą dziennikarza. O wiele bardziej skomplikowane stają się wyzwania związane z rolą odbiorcy. W dobie fake news i łatwego dostępu do informacji, które nie zawsze są sprawdzone i rzetelne, odbiorcy stają przed trudnym zadaniem weryfikacji tego, co jest prawdą, a co manipulacją. Media, które niegdyś były jednym z głównych źródeł informacji, dziś często same stają się źródłem kontrowersji, dezinformacji i fałszywych narracji. Zmieniają się nie tylko formy przekazu, ale również oczekiwania odbiorców. Niegdyś szukano rzetelnych źródeł, dziś panuje tendencja do ścisłej selekcji informacji, które pasują do już istniejących przekonań odbiorcy, a nie do poszukiwania obiektywnej prawdy.

Z tego powodu ważnym zadaniem dziennikarzy współczesnych jest nie tylko przekazywanie faktów, ale i kształtowanie przestrzeni do krytycznej refleksji. Współczesne dziennikarstwo, które nie jest zamknięte w tradycyjnych ramach mediów drukowanych czy telewizyjnych, wymaga nowego podejścia zarówno do samej pracy dziennikarskiej, jak i do sposobu, w jaki przedstawia się odbiorcom informacje. W kontekście tego wyzwania, kluczową rolę odgrywają edukacja medialna oraz odpowiedzialność za kształtowanie świadomych, krytycznych odbiorców, którzy potrafią rozróżnić prawdę od manipulacji.

Jako uzupełnienie tego rozważania warto wskazać, jak istotną rolę w dzisiejszym świecie mediów odgrywają nowe technologie i ich wpływ na sposób przyswajania informacji. Digitalizacja i rozwój mediów społecznościowych zmieniły nie tylko sposób, w jaki konsumujemy wiadomości, ale również dynamikę samego procesu komunikacji. Odbiorcy, zamiast być biernymi uczestnikami mediów, stają się aktywnymi twórcami i krytykami informacji. W tej nowej rzeczywistości, edukacja medialna staje się kluczowa nie tylko w kontekście nauczania dziennikarstwa, ale także w kwestii odpowiedzialności obywatelskiej za kształtowanie świadomego społeczeństwa.

Jak edukacja medialna może przeciwdziałać fake newsom i dezinformacji?

W publikacji podkreślono potrzebę opracowania odpowiednich kompetencji medialnych, które pozwolą zarówno nauczycielom, jak i studentom radzić sobie w cyfrowym środowisku zdominowanym przez fake news i dezinformację. Istotnym elementem była również analiza kompetencji medialnych wśród profesorów uniwersyteckich oraz studentów z Hiszpanii, Portugalii, Brazylii i Wenezueli. Określono je jako zdolność do krytycznego działania w cyfrowym świecie oraz konieczność opracowania działań transwersalnych, które pozwolą w przyszłości uczyć studentów i nauczycieli rozpoznawania prawdziwych informacji w dobie „post-prawdy”.

W ramach projektu zorganizowano trzy warsztaty – pierwszy odbył się na Uniwersytecie Baptystycznym w Hongkongu podczas Media Education Summit w 2018 roku, drugi w Moskwie na Wydziale Mediów Wyższej Szkoły Ekonomicznej w lutym 2019 roku, a trzeci w Londynie na Uniwersytecie Loughborough. Uczestnikami tych warsztatów byli dziennikarze, nauczyciele, studenci oraz profesjonaliści z branży bibliotekarskiej. W Londynie, na przykład, dyskutowano o roli bibliotekarzy w edukacji medialnej i ich znaczeniu w walce z dezinformacją. Mimo początkowego zaskoczenia dziennikarzy, którzy nie zdawali sobie sprawy z istotnej roli, jaką pełnią bibliotekarze w tym kontekście, studenci wyrazili obawy związane z koniecznością weryfikowania każdej napotkanej strony internetowej. Uważali, że jest to zbyt duża odpowiedzialność, która sprawia, że czują się przytłoczeni.

Istotnym wnioskiem, który wyłonił się z tych dyskusji, była konstatacja, że niepewność co do prawdziwości informacji i ciągłe kwestionowanie wszystkiego, co się napotyka, to nie tylko niezdrowe, ale i niepokojące zjawisko, zwłaszcza dla młodych ludzi, którzy próbują zrozumieć i poradzić sobie z chaosem informacyjnym. Dziennikarze, z kolei, podkreślali, że dezinformacja i manipulacja w mediach podważają ich pracę i utrudniają rzetelne dziennikarstwo.

Badania te pokazują, że edukacja medialna jest niezbędnym narzędziem w walce z fake newsami i dezinformacją, jednak nie jest to problem, który można rozwiązać tylko w ramach edukacji formalnej. Konieczne jest stworzenie szerokiej współpracy między różnymi interesariuszami – dziennikarzami, nauczycielami, studentami, bibliotekarzami, a także politykami odpowiedzialnymi za tworzenie publicznych polityk edukacyjnych. Wspólna praca w tym zakresie może przyczynić się do tworzenia bardziej odpornych i świadomych społeczeństw, które będą w stanie krytycznie analizować informacje, unikać manipulacji i podejmować świadome decyzje.

Edukacja medialna powinna być centralnym punktem systemu edukacyjnego, a nie tylko dodatkiem. W obecnych czasach, kiedy dezinformacja rozprzestrzenia się z ogromną prędkością, umiejętność rozpoznawania prawdziwych i fałszywych informacji staje się podstawową kompetencją obywatelską. Warto jednak pamiętać, że kompetencje te nie ograniczają się jedynie do rozpoznawania fake newsów. Należy również rozwijać zdolności do tworzenia własnych, rzetelnych treści oraz działań w internecie.

W kontekście post-prawdy, kluczowe jest zrozumienie, że nie istnieje jedna, obiektywna prawda, a każda informacja jest produktem określonych interesów i kontekstów. W związku z tym rozwijanie umiejętności weryfikacji informacji oraz zdolności do krytycznego myślenia o źródłach i motywacjach twórców treści staje się absolutnie niezbędne. Należy również kłaść duży nacisk na transparentność działań w mediach oraz na odpowiedzialność za publikowane treści, aby zapewnić społeczeństwu większą pewność co do tego, czym mogą się kierować przy podejmowaniu decyzji i jakie informacje uznają za wiarygodne.