Jak sprawiedliwość w historii Salomona i Trajana kształtuje pojęcie sprawiedliwości w kulturze europejskiej?

Sąd Salomona i sprawiedliwość Trajana to opowieści, które od wieków stanowią fundament rozważań na temat natury sprawiedliwości w kontekście prawa. Historia o dwóch matkach walczących o życie dziecka w sądzie króla Salomona oraz opowieść o wdowie, która uzyskuje sprawiedliwość od cesarza Trajana, pokazują dwa różne oblicza wymiaru sprawiedliwości. Te przypowieści nie tylko angażują emocje, ale także stanowią narzędzie do rozważań na temat roli sędziów, sprawiedliwości społecznej i moralności.

Opowieść o Salomonie ma głęboko religijny wymiar, w którym postać sędziego symbolizuje Chrystusa – sprawiedliwego, ale i miłosiernego, który, rozstrzygając spór, wskazuje na większy, zbawczy cel. Salomon, choć nosi koronę władzy, jest postacią, która przewodzi nie za pomocą miecza, ale za pomocą łaski i poznania prawdy. Jego wyrok jest błyskotliwym dowodem na to, jak sprawiedliwość, bazująca na rozumieniu prawdy, może prowadzić do odkupienia i zbawienia, a nie tylko do ukarania winnych.

Z kolei sprawiedliwość Trajana, choć również osadzona w kontekście prawa, odznacza się zupełnie innym podejściem. W tej historii mamy do czynienia z cesarzem, który wyznaje zasadę bezwzględnej odpowiedzialności. Trajan nie jest zainteresowany tylko wynikiem, ale także sposobem, w jaki sprawiedliwość jest wykonywana. Jego postawa jest zatem nauką o tym, że sprawiedliwość nie może czekać, nie może być odwlekana. Przypowieść o wdowie ukazuje cesarza jako postać, której obowiązkiem jest natychmiastowe podjęcie decyzji, nie zważając na okoliczności ani czas, w którym się znajduje. W przeciwieństwie do Salomona, który działa w majestacie prawa, Trajan stoi na straży zasad moralnych, które nakazują mu działać w imieniu najbiedniejszych, tych, którzy są bezbronni.

Obydwa obrazy – Salomon i Trajan – choć na pierwszy rzut oka mogą wydawać się do siebie podobne, różnią się nie tylko w przedstawieniu samego aktu sprawiedliwości, ale także w kontekście społecznym, w jakim się znajdują. Salomon jest monarchą, którego wyrok ma na celu nie tylko rozwiązanie konkretnego problemu, ale także wskazanie na fundamentalną zasadę sprawiedliwości bożej, która przenika wszelkie aspekty życia. Trajan natomiast reprezentuje bardziej przyziemne, świeckie podejście do sprawiedliwości, która ma na celu obronę słabszych i zapewnienie im równych praw, bez względu na status społeczny czy polityczny.

W opowieści o Salomonie mamy do czynienia z przenikającą się sprawiedliwością duchową, która zakłada istnienie wyższych prawd, ukrytych głęboko w ludzkim sercu. To sprawiedliwość, która nie tyle polega na osądzeniu winy, ile na umożliwieniu odkupienia. Salomon działa nie tylko w imieniu prawa, ale przede wszystkim w imieniu miłosierdzia, co sprawia, że jego wyrok staje się czynem zbawczym. Warto zauważyć, że dziecko, które nie zostaje zabite, symbolizuje Chrystusa, którego ofiara, choć dotkliwa, prowadzi do zbawienia.

Natomiast sprawiedliwość Trajana ukazuje zupełnie inną postawę – tu nie ma miejsca na duchowe rozważania ani na mądrość, która wynika z poznania tajemnic świata. Trajan działa w sposób bezpośredni, niezwłocznie, co w obliczu śmierci niewinnego syna staje się aktem bezwzględnej sprawiedliwości. Jego rola jako cesarza polega na wprowadzeniu w życie zasad moralnych, które są absolutne i niezmienne. W kontekście tej opowieści, czas jest kluczowy – każda zwłoka w wymierzaniu sprawiedliwości to zbrodnia.

Warto również zauważyć, że obydwie historie pokazują różnice w społecznym statusie osądzonego i sędziego. Historia Salomona przedstawia elitę władzy, gdzie wyrok zapada w zamkniętej sali sądowej, w majestacie prawa, a decyzja jest wynikiem głębokiego, często trudnego procesu myślenia. Z kolei historia Trajana jest bardziej bezpośrednia, z wyraźnym podkreśleniem prostoty i otwartości sądzenia. Widoczna jest tu walka z systemem władzy, która nie zawsze zapewnia równość, ale wyraźnie stawia w centrum tych, którzy są najsłabsi.

Obydwa obrazy łączy jednak jedno – wskazanie, że sprawiedliwość to coś więcej niż tylko wyrok. To coś, co ma głęboki wpływ na ludzkie życie, na jego kierunek i na to, jak kształtuje się społeczne zaufanie do instytucji prawa. Sprawiedliwość nie jest tylko procesem prawnym, ale moralnym obowiązkiem, który wiąże się z odpowiedzialnością za innych, zwłaszcza za tych, którzy są bezbronni.

Należy pamiętać, że w obu tych historiach ważnym aspektem jest również edukacja moralna, którą sędziowie przekazują swoim poddanym. Choć Salomon reprezentuje ideał mądrego władcy, którego decyzje mają charakter moralny, Trajan z kolei ukazuje, że sprawiedliwość wymaga nie tylko mądrości, ale także odwagi i determinacji w działaniu na rzecz dobra społecznego.

Jak maska kształtuje nasze społeczne role: komedia, prawo, oszustwo

Nie ma ucieczki od komedii, nie ma wyjścia ze społeczeństwa; jedynym wyborem jest maska, którą zdecydujemy się nosić, rola, którą przyjmiemy, i cel, który będziemy realizować. Guillaume de la Perrière, słynny emblematysta francuskiej Renesansu, przedstawia maski jako wybory – personae dramatis, które należy wybrać spośród wielu. W swojej wczesnej pracy, Le Théâtre des bons engins, Perrière ukazuje te maski jako codzienne, niemal banalne wybory, a ich symboliczne znaczenie można znaleźć w licznych wersach towarzyszących jego emblematom. Maski to nie tylko symboliczne konstrukcje społeczne, ale także narzędzia, dzięki którym jednostka może kształtować swój wizerunek i społeczne role.

Wszystko to, co nosimy na twarzy, to w gruncie rzeczy wybór, który możemy dokonać, próbując przedstawić się światu pod maską piękna, języka, który zachwyca. Tak mówi Perrière, zwracając uwagę na to, że każda osoba pragnie "pomalować swoją twarz", upiększyć ją, a jednocześnie zaznaczyć swoje miejsce w społeczeństwie. W świecie, w którym każdy "noszący maskę" chce wyglądać jak najlepiej, tym bardziej zdumiewa fakt, że ta władza nad sobą nie jest wykorzystywana w sposób powszechny, by zdominować innych.

Warto zaznaczyć, że maska może ukrywać lub zdradzać, może być zarówno straszna, jak i komiczna, ale to właśnie w społeczeństwie, w prawie, w polityce, w tych strukturach, które nadają sens naszemu istnieniu, nie można się obejść bez personae. Są to formy prawne społeczeństwa, formy uznania i rozpoznania. Emblematy są więc zawsze reprezentacją tych postaci prawnych, graficznymi ćwiczeniami, w których jest ukazana gra społeczna jako teatralna zasłona, na której przemija impermanentna ludzka istota, skreślająca komedię swoich dni.

We współczesnym społeczeństwie staje się to jeszcze bardziej widoczne, gdzie maska nie jest już tylko częścią sztuki, ale coraz częściej częścią codziennego życia. Maski są częścią naszego codziennego zachowania, jak pokazuje Jacob Cats w swojej satyrze. Maska trzymana w powietrzu przez boską rękę przeraża dzieci, które uciekają, nie zauważając, że za maską nie ma nic. Jest to jedynie front, fasada, coś, co może budzić lęk, ale w gruncie rzeczy jest to jedynie pusta forma, której nie należy traktować zbyt poważnie. Dzieci uciekały w panice, nie zastanawiając się nad tym, co znajduje się za maską – a tym samym stały się ofiarami samego przedstawienia, nie widząc prawdziwego obrazu. Ta komedia, przedstawiająca ludzki umysł, jest także komedią ukazującą to, co ukryte – fałszywe, zmienne oblicza, które odgrywają swoje role, nie ukazując prawdziwego oblicza.

We wcześniejszym tłumaczeniu Murnera na łacinę, Flitner podkreśla zmienność i nieuczciwość oszustów, którzy niczym kameleon zmieniają swoją postać w zależności od korzyści, które mogą odnieść. Zmiana maski nie jest samą zbrodnią, ale gdy służy ona do ukrycia prawdziwej tożsamości, by uniknąć rozpoznania, wówczas staje się to problemem społecznym. Oszust, który zmienia twarz w zależności od sytuacji, staje się niewidoczny – nie ma jednego oblicza, nie ma stałej tożsamości. Jego istnienie jest pustą iluzją, maską bez twarzy, nie mającą żadnej wartości ani znaczenia.

W satyrycznych przedstawieniach prawników, jak to ukazuje Flitner w swoim traktacie o oszustach, maska prawnika jest narzędziem manipulacji. Prawnik, który "kręci" prawem, zmienia jego sens i kształt, dostosowując je do własnych potrzeb, jakby twarzą jego była maska, która nie ma żadnej spójności, a jedynie spełnia rolę dostosowania się do "wiatru" sytuacji. Prawnik staje się kameleonem, który bezwzględnie wykorzystuje każde możliwe narzędzie do oszukania i zmanipulowania rzeczywistości.

W kontekście tego rodzaju postaci, maska ma podwójne znaczenie. To nie tylko zewnętrzny element, który stanowi element identyfikacji w społeczeństwie, ale również symbol tego, jak bardzo nasze role społeczne, nasze twarze i osobowości mogą być kształtowane i manipulowane. Prawnik, oszust czy polityk często odgrywają role, które zmieniają się w zależności od sytuacji. To, co na początku może wyglądać jak prawda, może wkrótce okazać się fałszem, a maska staje się jedynie narzędziem do ukrycia tego, co naprawdę się dzieje.

Podobnie jak w przypadku maski, która jest pusta i bez treści, tak i nasza tożsamość może być jedynie powierzchowną grą, w której prawda i fałsz są trudne do odróżnienia. Wszystko to prowadzi nas do pytania, jak daleko możemy pozwolić sobie na grę z maskami, bez zatracenia samego siebie. W końcu maska, choć służy jako narzędzie przedstawienia siebie, jest również testem naszej zdolności do rozróżniania prawdy od fałszu i do rozpoznania, kiedy stajemy się jedynie ofiarami teatralnej iluzji, którą sami tworzymy.