Het geval Jenna Abrams, een fictieve identiteit bedacht door het in Sint-Petersburg gevestigde Internet Research Agency, onthult een verontrustend fenomeen van misleiding op industriële schaal. Haar stem werd, door gerenommeerde media als de BBC en de New York Times, aanvankelijk beschouwd als authentiek—een representatie van het vergeten Amerika dat tijdens de opkomst van Trump zijn onvrede uitte over culturele veranderingen. Maar Abrams bestond niet. Ze was een digitale fantoom, een instrument van geopolitieke manipulatie. En toch werd ze geloofd. Dit incident onderstreept de alarmerende omvang van het post-truth tijdperk, waarin zelfs gezaghebbende bronnen hun grip op waarheid verliezen. Vertrouwen, ooit een fundament van democratische samenlevingen, wankelt nu onder druk van georkestreerde desinformatie.

De wereld van de sport—bij uitstek een domein waar regels, eerlijkheid en transparantie zouden moeten heersen—is eveneens besmet geraakt. Systematisch dopinggebruik bij internationale sportevenementen, vooral de Olympische Spelen, vormt een schrijnend voorbeeld. De Russische staat speelde een centrale rol in een uitgekiend plan om dopingtesten te omzeilen: urinemonsters werden 's nachts vervangen, testcentra fungeerden als schuilplaatsen voor manipulatie. De sportresultaten die daaruit voortkwamen—medailles, records, roem—zijn gebaseerd op leugens. Toch blijven de beschuldigden ontkennen, roepen ze op tot complottheorieën, beschuldigen ze de media of benadeelde tegenstanders. Deze strategische ontkenning voedt een alternatieve werkelijkheid, waarin schuld niet erkend wordt en waarheid ondergeschikt is aan politieke of nationale belangen.

In dit klimaat wordt post-truth niet enkel een manier om een fout te maskeren, maar een actieve tactiek om een eigen werkelijkheid te creëren. Het doel is niet om een leugen te laten doorgaan voor waarheid, maar om het concept van waarheid zelf uit te hollen. Door twijfel te zaaien, door steeds alternatieve verklaringen aan te bieden, hoe absurd ook, ontstaat er een informatieoorlog waarin niets nog zeker is. De waarde van bewijs, van objectieve realiteit, verschuift naar de marge. Een overwinning op basis van doping is niet langer een beschamende fraude, maar wordt herverpakt als een heroïsche prestatie die oneerlijk wordt aangevallen door vijandige machten.

Deze dynamiek heeft verstrekkende implicaties. Wanneer de waarheid niet langer een gemeenschappelijk referentiepunt is, wordt elk debat een strijd van overtuigingen zonder toetsing. Publiek vertrouwen verdwijnt. De nasleep is voelbaar in disciplines als het wielrennen, waar iedere overwinning met achterdocht wordt bekeken, zelfs wanneer die eerlijk is behaald. Het verleden van structurele fraude blijft als een schaduw over nieuwe prestaties hangen. Eens gebroken vertrouwen is moeilijk te herstellen; het wekt cynisme en afstand bij een publiek dat zich steeds minder betrokken voelt bij instituten die hun eigen normen en waarden lijken te ondermijnen.

De Sovjet-Unie biedt in dit kader een historische les. Ze heeft zeventig jaar lang een werkelijkheid geconstrueerd op basis van propaganda en structureel bedrog. De informatie die de bevolking bereikte was zorgvuldig gefilterd, herwerkt en gepresenteerd met het oog op het behoud van macht. Post-truth werd daar geen tactiek, maar een bestaanswijze. Het hedendaagse Rusland, met zijn dopingpraktijken en digitale desinformatiecampagnes, lijkt in zekere zin deze erfenis voort te zetten. Noord-Korea is een nog extremer voorbeeld, waar de waarheid structureel wordt vervangen door staatsgecontroleerde fictie.

Wanneer post-truth wordt ondersteund door politieke autoriteit en technologische middelen, wordt het een wapen van geopolitieke omvang. In zo'n wereld is waarheid niet meer vanzelfsprekend. Het is een terrein dat voortdurend bevochten moet worden, door journalisten, onderzoekers, burgers. De bedreiging van post-truth is niet slechts intellectueel of academisch; ze is existentieel voor het functioneren van een open samenleving. Zonder gedeelde realiteit is dialoog onmogelijk, en zonder dialoog verdwijnt het fundament van democratie.

De erosie van waarheid ondermijnt niet enkel het heden, maar ook de herinnering. Zonder vertrouwen in feiten kunnen geschiedenissen worden herschreven, worden slachtoffers genegeerd, worden leugens verankerd in collectief bewustzijn. In een wereld waarin alternatieve feiten steeds prominenter worden, is waakzaamheid geen luxe maar noodzaak.

Hoe Lyotard's Relativisme Anticipeert op de Postwaarheidscultuur

Jean-François Lyotard, een van de belangrijkste denkers van de postmoderne filosofie, biedt een verfrissend alternatief voor het denken over waarheidsclaims in een tijdperk dat gekarakteriseerd wordt door de opkomst van 'postwaarheid'. In de wereld van postwaarheid, waarin het vermogen om objectieve feiten te onderscheiden van subjectieve meningen steeds meer vervaagt, lijkt Lyotards werk relevanter dan ooit. Terwijl postmoderne denkers zoals Derrida het concept van de waarheid ter discussie stellen, biedt Lyotard een gevarieerder en, volgens sommigen, meer ethisch verantwoordelijk perspectief. Dit perspectief kan helpen om de valkuilen van het relativisme te vermijden die de postwaarheidscultuur voedt.

Het debat tussen Lyotard en Derrida over de kwestie van waardeoordelen is exemplarisch voor de bredere filosofische strijd in de jaren tachtig, toen Franse intellectuelen zich bogen over de vraag of het werk van de Duitse filosoof Martin Heidegger in diskrediet moest worden gebracht vanwege zijn banden met het nazi-regime. Derrida, in zijn karakteristieke stijl, betoogde dat deze historische associaties geen invloed hadden op Heideggers filosofie. Lyotard daarentegen stelde dat deze verbanden wel degelijk invloed hadden op het werk van Heidegger, zoals duidelijk werd in zijn boek Heidegger and the Jews. In dit werk probeerde Lyotard de noodzaak van waardeoordelen te rechtvaardigen, zelfs in een context van filosofisch relativisme.

Relativisme wordt vaak verkeerd begrepen als het idee dat alles even waar is, of dat alle opvattingen gelijkwaardig zijn. Dit misverstand is een van de fundamenten van de postwaarheidscultuur, die een soort nihilistische benadering van waarheidsclaims omarmt. In tegenstelling tot deze visie, benadrukt Lyotard dat relativisme niet betekent dat er geen fundamentele waarden bestaan of dat alle interpretaties van de werkelijkheid even geldig zijn. Relativisme houdt in dat er verschillende legitieme manieren kunnen zijn om naar de werkelijkheid te kijken, maar dat dit niet de mogelijkheid uitsluit om onderscheid te maken tussen verschillende opvattingen op basis van argumenten, ethiek en feiten.

Een belangrijk verschil tussen Derrida en Lyotard is de politieke implicatie van hun benaderingen. Derrida’s deconstructie, die het idee van een vaste waarheid ontmantelt, leidt tot een fundamentele onzekerheid over de mogelijkheid van kennis en waarheid. Deconstructie vernietigt de mogelijkheid om een definitief standpunt in te nemen, wat zijn politieke invloed problematisch maakt. Lyotard daarentegen probeert het relativisme te verbinden met een ethisch kader. Hij betoogt dat niet alle sociale constructies gelijk zijn: liberalisme en fascisme zijn bijvoorbeeld beide sociale constructies, maar dit maakt ze niet even geldig op moreel of ideologisch vlak. Dit is een belangrijk punt: relativisme biedt geen vrijbrief voor ongebreidelde interpretaties van de werkelijkheid, maar maakt het mogelijk om een fundamenteel onderscheid te maken tussen verschillende politieke systemen en ideologieën, die wel degelijk beoordeeld kunnen worden.

De postwaarheidscultuur maakt gebruik van het idee dat waarheid niet bestaat, of dat de waarheid altijd ongrijpbaar is. Dit idee wordt vaak gehanteerd door degenen die zich verzetten tegen de gevestigde feiten en wetenschappelijke kennis. In plaats van zich af te vragen hoe we verschillende waarheden kunnen beoordelen, of hoe we de waarheid kunnen benaderen in een complexe en gefragmenteerde wereld, lijken postwaarheid-figuren eenvoudigweg te beweren dat er geen objectieve waarheid bestaat en dat alle waarheden gelijk zijn. Dit is een ideologische strategie die niet door relativisme kan worden gerechtvaardigd, zoals Lyotard betoogt. Het idee van de postwaarheid is fundamenteel in strijd met het relativisme, omdat relativisme ruimte biedt voor diverse interpretaties van de werkelijkheid, maar nooit een ‘vrije’ waarheid creëert. In plaats van het te ontkennen, is het juist belangrijk om te erkennen dat sommige waarheden – en interpretaties van gebeurtenissen – beter onderbouwd zijn dan andere.

In de context van de hedendaagse digitale cultuur, waar ‘nepnieuws’ en de manipulatie van feiten zo wijdverspreid zijn, is het belangrijk om kritisch te blijven nadenken over wat we beschouwen als de waarheid. Het internet heeft de mogelijkheden voor alternatieve waarheidsclaims vergroot, maar het heeft tegelijkertijd de noodzaak versterkt om scherp te onderscheiden welke informatie betrouwbaar is en welke niet. Het idee van de postwaarheid heeft geleid tot een cultuur waarin het niet langer vanzelfsprekend is om te vertrouwen op wetenschappelijke of journalistieke autoriteiten. Toch is het belangrijk te onthouden dat relativisme – zelfs als het een breed scala aan interpretaties mogelijk maakt – niet pleit voor een algehele ontkenning van waarheid of feiten. Relativisme helpt ons juist om verschillende perspectieven te begrijpen, maar het biedt ons geen carte blanche voor het verwerpen van feiten of voor het vrijuit beweren dat alles mogelijk is.

Wat belangrijk is in deze context, is het idee dat relativisme, wanneer het goed begrepen wordt, niet leidt tot chaos of nihilisme, maar ons in staat stelt om beter te begrijpen hoe we in een wereld van verschillende perspectieven kunnen navigeren. In plaats van het idee dat alle waarheden gelijk zijn, biedt het ons een manier om te beoordelen welke benaderingen van de werkelijkheid het meest overtuigend zijn. Zo kunnen we ons verzetten tegen de tendens in de postwaarheidscultuur om onbewust of bewust manipulaties van de waarheid te accepteren. Relativisme biedt een kader waarin we kritisch kunnen nadenken over de verschillende waarheden die ons omringen, zonder terug te vallen op absolute zekerheden of te vervallen in nihilisme.

Wat maakt de verschillende eendensoorten uniek in hun uiterlijk, gedrag en habitat?
Wat gebeurt er als dromen snel vervagen? Het tragische lot van de Blue Moon
Hoe de macht van de heerser zich ontvouwt: De politieke spelletjes van de hertog in Shakespeares Measure for Measure